Кириш сөз
Күндө тамак-ашты жана айыл-чарба продуктуларын консерваларында негизги компонентин жыпар жыттуу жана керемет даамдуу өсүмдүктүлөр түзөт. Алардын курамына кирген эфир майлар жана башка биологиялык активдүү заттар продуктулардын сапатын оңолтот, даам таттыргыч жана тамак сиңирүү органдардын иштешин күчөтүп, тамакка мейил тарттырат, тамак продуктуларынын сиңирилишин күчөтөт, зат алмашууга, нерв жана жүрөк-кан тамыр системасына, адамдын жалпы абалына жагымдуу таасир берет.
Көпчүлүк керемет даамдуу жана жыпар жыттуу өсүмдүктөр антисептикалык, бактерициддик касиеттерге ээ. Тилекке каршы, абдан популярдуу жыпар жыттуу өсүмдүктөр негизинен тропика жана субтропикада өскөндүктөн, аларды биз сатып алууга мажбур болобуз.
Биздин өлкөдө пайдаланылуучу керемет даамдуу жана жыпар жыттуу өсүмдүктөр жөнүндө маалымат бул китепте толук берилет.
Биздин өлкөнүн жапайы флорасында көптөгөн керемет даамдуу жана күчтүү даам бергич өсүмдүктөр эзелтен бери эле жергиликтүү калк даамдуу жана жыттуу кошулмалар катары колдонуп келген.
Мындай өсүмдүктөр 5 топко бөлүнөт:
- абдан ачуу даамдуу, анча эмес жыты бар (кара мурч, горчица, хрен)
- ачуу жана күчтүү жапыр жыттуу (гвоздика, жыпар жыттуу мурч, кулмак, имбирь, лавр, кереч)
- күчтүү, таттуураак жыты жана даамы анча эмес (корица, мускат жаңгагы, лавр жалбырагы, кориандар)
- анча эмес жыпар жыттуу (кардамон, мускат жаңгагы, зире, чай, бөрү карагат)
- өзгөчө өзүнө гана таандык касиеттери бар (жалбыз, анис, шалфей, аш көк, пияз, чекилдек).
Ар кайсы суусундуктарды даярдоодо, же башка өсүмдүктөрдөн даярдалган суусундуктарга керемет даамды таттыруу үчүн да өз алдынча өсүмдүктөр пайдаланылат.
Суусунду жыттуу жана даамдуу кылыш үчүн көптөгөн эгилме өсүмдүктөр, мисалы, калемпир сымал жалбыз, розмарин, көкө мерендин түрлөрү, райкан ж.б. пайдаланылат. Жапайы флоранын өсүмдүктөрүнөн эрмендин түрлөрү каз таңдай, кадимки айыр, дары кереч, бийик карындыз, арча, кызыл мыя, кара карагат ж.б. кеңири колдонулат.
Көпчүлүк керемет даамдуу жана даамы күчтүү, ачуу өсүмдүктөр салат катары колдонулат: мисалы, жалбыз, кастурция, козу кулак.
Керемет даамдуу жана жыпар жыттуу өсүмдүктөрдүн химиялык курамындагы бирикмелердин өлчөмдөрү өзгөрүлүп турат. Бул өсүмдүктөрдүн ар кайсы органдары менен ткандарындагы ар түрдүү пайдалуу заттардын өзгөрүлүп турушу климаттык факторлорго, өстүрүү шартына, сорт жана формаларынын ар түрдүүлүгүнө, генетикалык өзгөчөлүктөрүнө, өөрчүү фазаларына көз каранды. Өсүмдүктөрдүн жашыл бөлүктөрүндө аскорбин кычкылынын өлчөмү түп тамырында же тамыр-пиязында көбүрөөк болот. В тобундагы витаминдер көбүнчө дандын кыртышынын астында жана түйүлдүгүндө топтолгон. Каротиндин өлчөмү жаш жалбырактарда көбүрөөк келет. Витаминдердин өлчөмү өз алдынча өсүмдүктөрдө, мөмөлөрдө, уруктарда да айырмаланышы мүмкүн. Бул айырмалар өсүмдүктүн чоңдугу, жашы, бышып жетилген шарттары менен байланыштуу. Кээ бир өсүмдүктөр же алардын өз алдынча органдары бир же бир нече витаминдердин табигый концентраты болушу мүмкүн. Жашылчалар менен мөмөлү өсүмдүктөр аскорбин кычкылын, каротинди жана фолий кычкылын топтойт. Ниацин менен рибофлафин дан өсүмдүктөрдүн мөмөсүндө жана дандык чапактуу өсүмдүктөрдө башка айыл-чарба өсүмдүктөрү менен салыштырганда жогоруураак болот.
Өсүмдүктөрдө жыпар жыттуу заттардын өлчөмдөрү өзгөртүлүп турат. Мисалы, кээ бир өсүмдүктөрдө жыттуу заттар эле (1%-ке чейин), башкаларында 10%-ке чейин жетиши мүмкүн )мисалы анистин уругунда ж.б.).
Бул китептин максаты – керемет даамдуу жана жыпар жыттуу өсүмдүктөрдү огороддо, участоктордо, балкондордо, үй ичинде өстүрүп классикалык импорттолгон жыпар жыттуу өсүмдүктөрдүн ордун ээлегендей кылып жайылтуу.
Ошондой эле авторлор биздин флорадагы жапайы жыпар жыттуу жана керемет даамдуу өсүмдүктөргө окурмандардын көңүлүн бурат. Алардын кээ бири дарылык касиетке ээ болгондуктан (мисалы, күрөң чай чөп, жалбыз, мээр чөп ж.б.), аптекаларда сатылат.
Бул китепте керемет даамдуу жана жыпар жыттуу өсүмдүктөрдүн химиялык курамы, алардын касиеттери, пайдаланылышы жөнүндө маалыматтар бар.
Ар бир өсүмдүктүн кыргызча, орусча, латынча аттары берилген.
Содержание книги:
- Жыпар жыттуу жана керемет даамдуу ѳсүмдүктѳр. Кириш сөз
- Айыр
- Ак акация
- Анар
- Анис
- Апельсин
- Айдама артишок
- Жоон жалбырактуу бадан
- Бадъян
- Базилик
- Баркыт гүл
- Бөрү карагат
- Бергамот
- Бийик сарындыз
- Ваниль
- Жалган кычы
- Грейпфрут
- Дары кашка беде
- Имбирь
- Ичке жалбырактуу кипрей
- Каз таман
- Кайен калемпири
- Камелия эвганолдук
- Коңуз баш
- Көкөмерен
- Күрөң чай чөп
- Кардамон
- Настурция
- Саптуу эмен
- Сары чай чөп
- Чеге гүл
- Шалбаа уй бедеси
Статьи и книги по теме:
- Адам жана ɵсүмдүктɵр
- Человек и растения
- Пищевые растения в косметике
- Фитотерапия и организация фитобаров
- Сбор, сушка, заготовка и хранение полезных и лекарственных растений
- Кээ бир дары жана пайдалуу өсүмдүктөрдү жыйноо, кургатуу, сактоо боюнча колдонмо
- Өсүмдүктүн тизмеси
- Өсүмдүктөрдүн кыргызча-орусча сөздүгү
- Өсүмдүктөрдү жыйноо календары
- Туура тамактануунун негиздери
- Хвала пчеле
- Аарыга алкыш
- Укмуштуу гүлдөр
- Жыпар жыттуу жана керемет даамдуу ѳсүмдүктѳр
- Русско-кыргызский пояснительный словарь по курортной, восстановительной и традиционной медицине