Нектар-ɵсүмдүк гүлдɵрүнүн нектарниктери (балдуу безчелери) бɵлүп чыгарган таттуу маӊыз. Кээ бир ɵсүмдүктɵрдүн (чие, пахта) жалбырактарында, гүлдүн себетчесинин түбүндɵ жайгашуучу гүлдɵн тышкары нектарниктер болот. Нектар аарылардын бал жыйымынын негизги бɵлүгүн түзɵт жана ал чымын-чиркейлердин ( аары, кɵпɵлɵк, жапай аары ж.б) азыгы болуп эсептелет. Гүлдɵрдүн чаӊдыктары жарылып же энеликтери жетилген кезде нектар үчүн ɵсүмдүктɵргɵ конгон чымын-чиркейлер гүлдɵрдүн кайчылаш чаӊдашуусун жүргүзɵт.

Нектардын негизги таттуу (канттуу) бɵлүктɵрүү-глюкоза, фруктоза, сахароза. Кээ бир ɵсүмдүктɵрдүн нектарынын курамына дагы башка канттар, аз ɵлчɵмдɵ аминокислоталар, белоктор, витаминдер,ж.б органикалык жана органикалык эмес заттар кирет. Кɵпчүлүк ɵсүмдүктɵрдүн түрлɵрүндɵгү нектар химиялык түзүлүшү боюнча да айырмаланат.

Нектарда эфир майлары болгондуктан, ɵсүмдүктɵрдү аарылар, чымын-чиркейлер жыты боюнча оӊой эле таап алат.

Нектардагы канттын ɵлчɵмү 5тен 70%ке чейин жетет. Кɵпчүлүк ɵсүмдүктɵрдɵ 50% нектар болот. Канттын ɵлчɵмү ɵзгɵрүлүп турат. Ага өзгөчө аба ырайы таасир этет. Канттуулугу 5%тен кем болгон нектарды аарылар чогултбай коет экен. Абдан коюу нектарды аарылар ɵзүлɵрүнүн жемсɵɵсүнɵ шашпай сорот. Нектардын негизги ɵлчɵмү ɵсүмдүктүн гүлдɵгɵн учурунун биринчи жарымында кɵп болот. Ошондуктан, бал челекти ɵсүмдүктɵр жаӊыдан гүл ачаарда орноштурат. Бир ɵсүмдүктɵ аары нектарды 5-12 секундада жыйнайт.

Бир күндүн ичинде аарылар нектарды кɵп чыгарган жана анын канттуулугу кɵп болгон ɵсүмдүктɵрдүн түрүнɵ карай учуп жетет. Кээде бир күндүн ичинде алар бир ɵсүмдүккɵ келип, андан морфологиялык түзүлүшү жана гүлдɵрүнүн түсү окшошкон башка ɵсүмдүккɵ конот экен.

Нектардын түсү жана жыты боюнча балдын касиети аныкталат. Нектар менен чаӊчаны жыйнаш үчүн аарылар бал челектен учуп чыгат. Аарылардын учуп чыгуу саны аба ырайынын шарты, бал жыйноо аянтына, нектар чыгаруучу ɵсүмдүктɵрдүн түрүнɵ, алардын бал челектен болгон алыстыгына, ишчи аарылардын күчүнɵ ж.б-га байланыштуу. Аба ырайы жакшы болгондо бир аары күнүнɵ 10 жолу бал челектен учуп кайра келип турат. Мисалы, липадан нектар жыйноо үчүн аары 19 жолу учат экен да, анда күнүнɵ 23кг нектар жыйналат. 19 күн учса, күчтүү аары 800-950 мг нектар алып келет.

Бал- аарылар ɵсүмдүк нектарын  жемсɵɵсүнɵ жыйнап, алып келген нектар. Аны аарылар ɵзүнүн тамактануусу үчүн чогултуп алып келет. Бир эле килограмм балды иштеп чыгуу үчүн, аарылар 120-140 миӊ жолу учуп 5 000 000 гүлдɵн нектар жыйнашы керек. Аарынын жемсɵɵсүндɵ нектар атайын безчелерде пайда болгон липиддер, ферментер, минералдык заттар менен байытылат. Алар нектарды балга айлантууда ɵзгɵчɵ мааниге ээ. Балдын пайда болушунун кийинки процесси бал челектеги атайын мом чɵнɵктɵрүндɵ жүрɵт.

Бал таттуу, илээшме суюктук, жыты жакшы, түсү тунук, саргыч, чирибейт, бара-бара коюлат. Балдын курамына 15 түрлүү органикалык кислота, 35-ке жакын минералдык заттар, витаминдер бар. Балдын 80%тин кургак зат, 16-22%ке чейин суу түзɵт. Кант заттарынан глюкоза, фруктоза, сахароза бар. Анын 35%ин глюкоза түзɵт. Бардыгы болуп балдын курамына 100дɵн ашуун маанилүү биологиялык активдүү заттар кирет.

Балдын жыты нектардын ар түрдүү жыты болгон эфир майларынын бар болгондугу менен байланыштуу. Алар балдын ар бир сортуна ɵзгɵчɵ кайта- таланбас ароматты берет. Бал челекке жыйналып келген нектарда 50% суу болот, 7 күндɵн кийин гана ал балга айланат. Нектарды балга айландырууда эки процесс жүрɵт: ашык суу бууга айланып жоголот жана инверсия процесси жүрɵ баштайт. Сууну бууга айландырыш үчүн аарылар жаӊыдан алып келген нектарды уяга аз-аздан салып, аны менен 25-30% кɵлɵмүн гана толтурат да, сууну бууга айландырганга шарт түзүлɵт. Ошол эле кезде аарылар канатчаларын кагып, желдетүү жүргүзүшкɵндө, ашык буулар чыгарылат. Бал балчелектин жытын ɵзүнɵ сиӊирип, дагы жыпар жыттуу заттарга байып, ɵзүнүн табигый касиеттерине ээ болот.

Балдын жетилүү процесси аарылар көнөкчөлөрдү абаны өткөрбөөчү мом капкакчалары менен туюк жаап койгондо деле жүрɵ берет.

Нектардын химиялык айлануусунда чоӊ ролду аарынын жемсɵɵ безчелери ойнойт. Бул безче жаш аарыларда алар нектар жыйнаган учурдае абдан ɵɵрчүгɵн болот. Бул кезде жемсɵɵ безинин маӊызы активдүү болуп, кычкыл реакциясында болгондуктан, нектар менен биригет. Нектарды иштетүүчү аарылар жемсɵɵсүн нектарга толтургандан кийин, бал чɵнɵкчɵсүнɵ тынч отуруп, нектардын майда тамчыларын созулган тумшугуна (жыттоочу) чыгарып жана аны кайрадан тумшугу менен сиӊирип алат. Ошол кезде нектарга кыймыл сайын маӊыз кошулуп, ферменттер менен жемсɵɵсүн байытат: алар инвертаза жана амилаза. Инвертаза татаал канттарды жɵнɵкɵйлɵргɵ айлантат; амилаза болсо крахмалды бɵлɵт. Инверсия прцесси балды сактоого койгондон кийин да жүрүп турат.

Балдын жалпы негизги касиети-анын таттуулугу. Ал болсо балдын жетилгендигинен жана кайсы ɵсүмдүктɵрдɵн чогулганына байланыштуу болот.Ачып калган бал- ал бузулууга учураган бал. Анда спиртүү ачыткыч процесстери жүргɵндүктɵн, уксус кычкыл бактериялар ɵсɵ баштайт.

Балды бал уяларынан атайын бал тарткыч аркылуу алат. Консистенциясы боюнча бал суюк же кристаллдашкан түрдɵ болот.Кристаллдашкан бал ɵзүнүн касиеттерин жоготпойт.

Бал-абдан баалуу азык. Аш казандын ичинен тез эле ичегиге ɵтүп, лимфа системасына сиӊирилет да, андан кан менен ткандарга ɵтɵт . Кантка караганда бал сонун, булчуӊдарга күч берет, жаш организмдин ɵсүшүн күчɵтɵт. Курамындагы эфир майлары менен чайыр заттары организмге (ɵзгɵчɵ кан жүрүү жана нерв системасына) жеӊил дүүлүктүргүч таасир берет. Ошондуктан, ал чарчаган, алсыз болгон, ошондой эле катуу оорудан кийин баш кɵтɵрүп келе жаткан адамдарга абдан пайдалуу. Күнүнɵ чоӊ киши 60-100г( аны бир нече порцияга бɵлүп) балды кабыл алса жакшы болот. Балдар үчүн бул ɵлчɵм эки эсе азайтылат. Балды тамактанууга чейин 1,5-2 саат калганда, жылуу сууга, сүткɵ, чайга (окшош ɵлчɵмдɵ) кошуп кабыл алса сонун. Балдын касиеттерин жоготпош үчүн аны 50-60^о С-дан жогору жылытпайт.

Бал жогорку калориядагы азык продуктусу болгонунан тышкары, абдан баалуу дарылоо каражаты болуп эсептелет. Ал адамдын организмин түрдүү азык заттары менен байытып, аны ар кайсы ооруларга туруктуу болушун камсыз кылат. Азыркы кезде бал кан пайда болуу органдарынын, жүрɵк- кан тамыр системасынын, ичеги карындын ооруларында ж.б кеӊири колдонулат.

Балдын бактерияларга каршы таасири (бактерициддүү) анын канттуулугу (80%ке жакын)жана органикалык кислоталары кɵп болгондугу менен байланыштуу. Балды аэрозоль түрүндɵ (ингаляция катары) дем алуу органдардын сезгенүү ооруларында, мурундун сезгенишинде (ринитте) пайдаланса абдан жакшы натыйжа берет. Мындан тышкары бал электрофорез, фонофорез жолдору менен да колдонулат. Бал менен укалоо-рефлексотерапиянын бир түрү. Анда ички органдарда кан айлануу оӊолун, зат алмашуу жɵнгɵ салынат; бал ɵзүнүн биологиялык активдүү заттарын тери аркылуу ɵткɵрүп, организмде оорунун кесепетинен келип чыккан уулу заттарды чыгардам берет.

Балдарга ачуу дары бергенде, алар аны иче албайт. Ошондуктан ага 1 чай кашык бал кошсо жакшы.

Илгээртен бери эле кɵп убакыт сакталган бал ɵтɵ баалуу болуп келген. Бал адамга абдан пайдалуу. Алмаштырылбас микроэлементтер, ɵзгɵчɵ калий менен магний картайгандардын организминде тɵмɵндɵп баратканда бал абдан керектүү продукт болуп эсептелет. Бал ичеги-карындын, жүрɵктүн иштешине жагымдуу таасир берет, ишке жɵндɵмдүүлүктү жогорулатат, сеп алдырат. Азыркы кезде ар түрдүү биологиялык активдүү заттарды балга кошуп, байытылган тамак-аш продуктулары кɵп чыгарылат. Алар адамдын ден соолугун чыӊдоого багытталган.

Ɵсүмдүк чаӊчасы менен перга гүлдɵрдүн чаӊдыгында (гүлдүн аталыгындагы майда чаӊчасы бар кичине капчыкча) пайда болот. Ал белоктор, туздар, майлар, витаминдер жана микроэлементтердин булагы болуп эсептелет. Чаӊча өсүмдүктүн түрүнө жараша ар кайсы түстө болот. Чымын-чиркейлер аркылуу чаӊдашкаӊ өсүмдүктөрдүн чаӊчасы чоӊураак жана жабышкак болот.                                                                       Аарылар чаӊчаны үчүнчү жуп буттарындагы себетчилерге салып, ɵзгɵчɵ секрет (маӊыз) менен нымдайт.Бал челекке аны томолоктошкон түрдɵ алып келет. Бал менен нектардын кошулмасы аларга башкача түс берет.

Перга-аарылар жыйнаган ɵсүмдүк чаӊчасы. Аны мом чөнөкчөлөргө аарылар жыйып коюп, таптап, үстүнɵ бал куюп коет. Перга дагы аарыларга керектүү белок, май, витаминдер, минералдык туздардын булагы. Бал челектин ичиндеги перга менен жаш аарылар тамактанат.Бир аарыны чоӊойтуш үчүн 20% белогу бар 0,145г перга керектелет. Перга жеген аарылардын жашоо мɵɵнɵтү кɵбɵйүп, физиологиялык процесстер активдештирилет. Аарылардын бир үй бүлɵɵсү 15-30 перга жыйнап, аны толук бойдон эле жеп коёт.

Перга чаӊчадан айырмаланат. Аарылар чаӊчанын үстүнɵ бал жана нектарды кошуп койгондуктан пергада  чаӊчага салыштырганда канттын ɵлчɵмү жогору, анда белоктор, сүт кислотасы бар. Аарылардын организми аларды оӊой ɵздɵштүрɵт. Перга кургак жана мелүүн жайда 17 жылга чейин сакталат.

Чаӊчанын химиялык курамы абдан татаал жана ал ɵсүмдүктɵрдүн түрүнɵ жана башка факторлорго кɵз каранды. Чаӊчанын (гранулалары) даӊдары ар кандай формада болот.Нояга окшоп, диаметри 2 мм кем эмес. Гранулалар жумшак, оӊой эле майдаланат. Түсү сары, кочкул сары, жашыл, сыя кɵк жана ал ɵсүмдүктүн түрүнɵ жараша болот. Жыты ɵзгɵчɵ, бал же гүл жыттанат.Даамы жагымдуу, таттуурак же кычкылыраак, же бир аз ачуурак. Кɵпчүлүк учурда ɵсүмдүктɵрдүн чаӊчасы каротиноиддердин же флавоноиддердин түрүндɵ болот. Ɵсүмдүк чаӊчасында керектүү аминокислоталар, 28 микроэлемент, анын ичинде калий, темир, жез, кобальт, кальций, фосфор ж.б кɵп.

Чаӊчанын белогу алмаштырылбас аминокислоталарга бай. Алмаштырылбас аминокислоталардын ɵлчɵмү боюнча ал эне сүтүнɵн да жогорукелет. Чаӊчада провитамин А_1, В тобундагы витаминдер, С,Е,Р,К ж.б.бар. Чаӊчада рутин абдан кɵп, ошондуктан ал жүрɵк-кан тамыр системаларын ооруларын алдын алууга абдан керектүү.

Чаӊчанын химиялык курамында флавоноиддер, фенокислоталар кɵп. Чаӊча менен пергада микробдордун ɵсүп- ɵɵрчүшүн токтотуучу да заттар бар.

Чаӊча абдан баалуу азык продуктусу жана анын дарылык касиеттери да бар. Чаӊчаны бир нече күн кабыл алса, ал тамакка мейил тарттырат, жалпы зат алмашууну, аш-казандын иштешин оӊолтот. Чаӊча адам арыктаганда жардам берип, семиртет. Чаӊча организимди чɵйрɵнүн терс таасирине туруштук берет. Гречихадан алынган чаӊчада рутин кɵп болгондуктан, ал мээдеги кан аланууга жагымдуу таасир берет, кан тамырлардын капталдарын чыӊдайт, кандагы гемоглобинди кɵбɵйтɵт, абдан жакшы күч-кубат берет, нерв системасына да сеп алдырма таасир этет. Күнүнɵ 30г чаӊча кабыл алса, боор ооруларында жардам берип, боордун иштеши калыбына келет. Балга кошулган чаӊча (1:1) тамак сиӊирүү процессине абдан оӊ таасир берет. Чаӊча косметикада да пайдаланылат. Анын экстракты бет майларга кошулат. Ал бетмайлар теринин функцияларын оӊолтот.

Прополис, б.а. аары желими-бал аарысы кɵпчүлүк ɵсүмдүктɵрдɵн ( ак кайыӊ, мырза карагай ж.б) жыйнап келүүчү жыттуу, чайырлуу, желимдүү зат. Прополис сары же күрɵӊ түстɵ, даамы ачуу, илээшкек болот. Ал кɵпкɵ сакталгандакара күрɵӊ, жашыл сымал түстүү болуп, катып калат. Аарылар прополисти мом менен кошо бал челектин жылчыктарын бүтɵɵгɵ, уячасын жылмалаганга, балдын агып чыгуусун алдын алуу үчүн жана уяга кирген курт-кумурска, зыянкечтерди ɵлтүрүүгɵ керектейт. Прополисти аарылар кеч жайда жана күзүндɵ жыйнайт.

Прополистин химиялык курамы ɵсүмдүктүн түрүнɵ жараша болот. Ал 50-60 % ɵсүмдүк чайырынан, 30-40% момдон, 5-10% чаӊчадан, 8-10% эфир майынан турат. Момдуу прополис накта момдон ɵзгɵчɵ жыты жана жумшактыгы менен айырмаланат. Прополис спирте жакшы ээрийт, 80^о С-да эритилет.

Прополистин бальзамынын (жыпар жыттуу, жагымдуу бɵлүгү) корица спирти менен корица кислотасы, ийлɵɵ заттар түзөт. Анда витаминдер-тиамин, никотин кислотасы, каротин; минералдуу туздар-калий, кальций, натрий,магний, темир, алюминий, фосфор, кремний, ванадий, стронций ж.б.бар. Прополисти туура сактанганда анын дарылык касиеттери 5 жыл бою сакталат, бирок абдан керектүү дарылык касиеттери жаӊы жыйналган прополисте абдан жогору келет.

Прополистин дарылык касиеттерин аныктоочу компоненттери-флавоноиддер, фенол бирикмелери, А,В _1, В_2, Е,С,РР ж.б, витаминдери, 17аминокислота, чайырлар, эфир майлары. Прополис микробдордун, вирустардын, грибоктордун 100 түрүнө таасир этет.

Прополис медицинада, ветеринарияда дары катары пайдаланылат. Медицинада прополис хирургияда, дерматологияда, стоматологияда, кеӊири колдонулат. Прополис организмдин ооруга туруктуулугун күчɵтɵт, микробдорду ɵлтүрɵт, сезгенүүгɵ каршы таасир берет,ооруну басаӊдатат, жарааттарды айыктырат. Хирургияда 10-30%түү дары майлар жарааттарды айыктыруу үчүн колдонулат. Ɵзгɵчɵ ириӊдеткич процесстерде ириӊден тазалайт, ооруну басаӊдатып, жарааттын грануляциясы менен эпителизациясына кɵмɵк берет. Дерматологияда прополис теринин кычышма ооруларын, экземаны, дерматомикоздордуу дарылоодо кеӊири пайдаланылат. Дем алуу жолдорунун сезгенүү ооруларында (бронхит, ринит, фарингит), кулактын сезгенүү ооруларында (отитте) таасири абдан натыйжалуу.

Стоматологияда прополистин 2-4%-түү спиртүү эритмеси менен оозду чайкаса, же компресс жасаса ириӊдүү процесстер жоголот. Тиш ооруганда прополисти салсао оруну басаӊдатат.

Медицинада ар түрдүү прополистин препараттары кɵп колдонгондуктан, алар аптекаларда кеӊири ассортиментте сатылат.

Аарынын сүтү. Ишчи жаш аарылардын таманында жана жогорку жаагындагы безчелеринен чыгуучу маӊыз.

Аны аарылар энелик аары ɵсүп ɵɵрчүгɵн ɵзгɵчɵ чɵнɵкчɵсүнɵ (маточникке) жыйнайт. Аары сүтү менен ишчи аарылар энелик аары чыгуучу личинкаларды жана эне аарыны (ханышаны) тамактандырат. Ар бир маточникке аарылар 0,2-0,5г энелик сүтүн салат. Жаӊы чогултулган аарынын сүтү коюу каймакка окшогон саргыч түстɵгү масса, жыты бир башкача, даамы кычкыл. Матканын личинкалары ɵɵрчүү мезгилинде накта аарынын сүтү менен тамактанса, ишчи аарылар накта сүттү личинка кезинде үч күн гана жейт экен, башка мезгилде сүткɵ бал менен чаӊча кошулган массаны жешет. Аарынын маткалык сүтүнүн курамына ферменттер, липиддер, углеводдор, органикалык кислоталар, витаминдер ж.б кирет.

Аарынын сүтү кан тамырларды кеӊейтет, жүрɵктүн иштешин оӊолтот, эркектин алсыздыгында жардам берет; организмге терс таасирлердин эффектин тɵмɵндɵтɵт.

Бул продукт косметикада да кеӊири колдонулат (мисалы, «Нектар» бетмайы).

Бакма аарынын жашоосунан пайда болгон аары уусу (апитоксин) да кеӊири колдонулат. Ал ишчи аарынын атайын безчелеринде пайда болгон маӊыз. Аары уусунун учуп жүрүүчү заттары аарылар ɵзүнүн жашаган уясын сактап калуудагы коркунуч сигналын мобилизациялайт.

Аары чакканда боору менен териге катуу тийип ийнесинин учун териге саят. Аарынын ийнеси улам-улам жыйрылып, ийне териге тереӊдеп кирет жана аарынын уусу канал аркылуу тарайт. Аары учканга аракеттенгенде аарынын чагуучу аппараты уу кармагыч, уулу без жана боорундагы нервдин калдыгы болуп териде калып, анда ийнесинин учундагы булчуӊдар аарынын уусу толгон резервуардан бүтүн бойдон чыкканча (0,2-0,3мг) жыйрыла берет.

Аарынын уусу-сары коюу суюктук, ɵзүнɵ гана таандык жыты бар; даамы кааргыч ачуу, реакциясы кычкыл. Уу сууда, кислоталарда ээрийт, спирте ээрибейт. Аарынын уусу ар кайсы техникалык аспаптардын жардамы менен алынып кургатылат. Кургатылган аарынын уусу боз-саргыч же күрɵӊ түстɵгү майда кабырчыктар жана күкүмдɵр (былжыр челдерди дүүлүктүрɵт, чүчкүртɵт). Аарынын уусунун курамында эки фермент, пептиддер, аминокислоталар, стериндер, глюкоза, фруктоза, май кислоталары ж.б. бардыгы болуп 50 заттар бар. Кургаган уунун 50%-тин меллитин полипептиди түзɵт. Заттын уулулугун жана дарылык касиетин пептиддер(мелитон жана апалин) белгилейт. Аарынын уусунун организимге тийгизген таасири уунун дозасына, чаккан жерге, организмдин ɵзгɵчɵлүгүнɵ кɵз каранды. Адамдын демейдеги сезгичтигинде аары бир жолу чакканда жергиликтүү (териде) сезгенүү реакциясы болот. Бирок адамдын аарынын уусуна сезгичтиги ар кандай. Аарынын уусу аллергиялык реакцияларды пайда кылышы мүмкүн. Ошондуктан, аарынын уусу менен дарылангандан мурда, организмдин мындай ууга болгон сезгичи текшерилет.

Аарынын уусу кызыл жүгүрүктɵ, артритте, подаграда, неврите, радикулитте колдонулат. Ал үчүн аптекада апизартрон, апиревен, вирапин майлары сатылат. Таблетка түрүндɵ апифор аттуу дары чыгарылат.

Мындан тышкары дарылоодо аарыга чактыруу жолу да колдонулат. Анда оорулунун ууга болгон сезгичтиги текшерилет.

Аарыга чактырууда аарынын үстүнɵн кармап тиешелүү жерге анын боорун тийгизет. Аарынын ийнесинин учу бир сааттан кийин алынып ташталат. Дарылоо натыйжалуу болуш үчүн күнүнɵ 25-100гр бал жеш керек экен.

Экологиялык факторлор ɵсүмдүктɵрдɵгү нектардын пайда болушуна чоӊ таасир этет.

Экологиялык факторлор тɵмɵнкү топтко бɵлүнɵт: климаттык (температура, нымдуулук, жарык, суу, аба), топурак, жердин рельефи ж.б.

Климаттык шарттар ɵсүмдүктɵрдɵгү нектардын пайда болушунун интенсивдүүлүгүнɵ жана анын чыгуусуна абдан чоӊ таасир берет.

Нектар абанын белгилүү температурасы менен нымдуулугунда пайда болуп жана чыгат. Айланада жылуу, күн тийип, тынч болгон мезгилде, абанын температурасы кɵлɵкɵдɵ 25-30^о Сда жана нымдуулугу 60-80% болгон кезде нектар кɵп чыгат, ошол учурда аарылар нектарды жыйнайт. Ɵсүмдүктɵрдүн кээ бир түрлɵрү (липа, гречиха) нектарды жогорку нымдуурукта да чыгарат экен. Бирок бул гүлдɵрдɵ канттын ɵлчɵмү мурунку денгээлде калгандыктан, суулугу кɵп болуп нектар суюк келет. Кээ бир ɵсүмдүктɵр(ит уйгак, кɵгүлтүр кɵк баш ж.б) кургаечылык мезгилде деле жакшы нектар чыгарат. Абанын температурасы 20^оСдан тɵлгɵндɵгɵндɵ ɵсүмдүктɵрдүн кɵпчүлүгү нектар чыгарбайт.

Нектар чыгаруучу ɵсүмдүктɵрдүн иштесине түнкү суук, кɵлɵкɵлү жер, кату шамал, жаан-чачын терс таасир тийгизет. Ɵсүмдүкдүн гүлдɵшүнүн акыркы фаазасында да нектардын пайда болушу жана анын канаттуулугу тɵмɵндɵйт.

Нектарлуу ɵсүмдүктɵргɵ күн тийүүнүн интенсивдүүлүгү да ар кандай таасир берет. Кээ бир ɵсүмдүктɵ кɵлɵкɵ тийсе нектарды чыгарбай коёт, кээ бири кɵлɵкɵгɵ ыӊгайлашат экен.

Кыска мɵɵнɵттɵгү жаан(ɵткүн) же кɵп уюакытка созулган жаан нектардагы канттын ɵлчɵмүнɵ далай эле тɵмɵндɵтɵт. Жаан ɵтүп кеткенден кийин нектардагы кант күн жылыса бир суткада кескин түрдɵ жогорулайт. Ɵсүмдүкдүн гүлдɵрү ачык болсо. Жаан андагы нектарды жууп кетет.

Катуу шамал да ɵсүмдүкдүн нектар чыгаруу жɵндɵмдүүлүгүнɵ терс таасирин тийгизет.

Ɵсүмдүктɵр ɵзү ыӊгайлашкан топуракта жакшы ɵɵргүп ɵсɵт да, нектар кɵп чыгарылат. Топурактын нымдуулугу 60-80% болгондо ɵсүмдүктɵр жакшы ɵсɵт. Кээ бир кургакчылык кɵнгɵнм ɵсүмдүктɵр топурактын нымдуулугу тɵмɵн болсо деле ɵсɵ берип, алардан абдан кургакчылык да бал жыйналат.

Жердин рельефи ɵсүмдүктɵ жүүрчү бардык физиологиялык процесстерге чоӊ таасир берет. Күн жакка караган тоонун бооруна күн жакшы тийет, ɵсүмдүктɵр жакшы ɵсүп, алардын эрте гүлдɵп, нектар чыга баштайт.

Ɵсүмдүктɵрдүн нектар чыгаруусуна ар кайсы ɵсүмдүк мителер зыян келтирет.

Жапайы ɵсүмдүктɵрдүн нектар чыгаруусуна жаан-чачын, шамал терс таасирин тийгизет. Ага караганда айыл-чарба(эгилме) ɵсүмдүктɵр туруктуу болуп, алардын нектар берүүсү агротехнике, жана ɵсүмдүктүн ɵсүп,ɵнүүсүн жакшыртуучу технологиялар жардам берет.

Содержание книги:

• Кириш сөз
• Аарынын жашоосу
• Аары менен осүмдүктөрдүн ортосундагы байланыш
• Аарылардын жашоосунан келип чыккан продуктулар
• Корутунду
• Адабият

Статьи и книги по теме:

• Адам жана ɵсүмдүктɵр
• Человек и растения
• Пищевые растения в косметике
• Фитотерапия и организация фитобаров
• Сбор, сушка, заготовка и хранение полезных и лекарственных растений
• Кээ бир дары жана пайдалуу өсүмдүктөрдү жыйноо, кургатуу, сактоо боюнча колдонмо
• Өсүмдүктүн тизмеси
• Өсүмдүктөрдүн кыргызча-орусча сөздүгү
• Өсүмдүктөрдү жыйноо календары
• Туура тамактануунун негиздери
• Хвала пчеле
• Аарыга алкыш
• Укмуштуу гүлдөр
• Жыпар жыттуу жана керемет даамдуу ѳсүмдүктѳр
• Русско-кыргызский пояснительный словарь по курортной, восстановительной и традиционной медицине

Бакма аарылар гүлдɵн гүлгɵ тынбай учуп жатып ɵзүнүн жашоосуна азык жыйнап,уясына топтойт.Ал азыктардын негизги булагын ɵсүмдүктɵр түзɵт. Ɵсүмдүктɵрдүн уруктанышы болсо чаӊдашуудан башталат. Чаӊдашуу ɵсүмдүктɵрдɵ чаӊдыктагы чаӊчанын энеликтик чаӊалгычына (жабык уруктуулукта ) же түз эле урук бүчүргɵ (жылаӊач уруктууларга )келип түшкɵндɵн чыгат. Чаӊдашуудан кийин чаӊчадан чаӊча түтүкчɵсү ɵсүп чыгып урук бүчүргɵ жетет. Бул түтүкчɵ аркылуу эркектик жыныс клеткалар-спермийлер энелик клетканы уруктандырат. Уруктанган энелик клеткадан түйүлдүк ɵɵрчүйт. Жабык уруктуулардын чаӊдашуусу эки түрдүү (кайчы чаӊдашуу жана ɵзүн ɵзү чаӊдаштыруу) болуп жүрɵт. Бир гүлдүн чаӊчасы ушул эле ɵсүмдүктɵгү экинчи гүлдүн же башка ɵсүмдүктүн гүлүнүн энелигинин чаӊ алгычына келип түшсɵ-кайчы чаӊдашуу,эл эми гүлдүн аталыгынын чаӊчасы ушул эле гүлдүн энелигинин чаӊ алгычына келип түшүшү- ɵзүн ɵзү чаӊдаштыруу деп аталат. Ɵзүн ɵзү чаӊдаштыруудан пайда болгон муунгча эненин гана тукум куугучтук белгилери берилсе,кайчы чаӊдашууда муунга ар түрдүү (ата-энеден )келген тукум куугучтук белгилер ɵтɵт. Ɵзүн ɵзү чаӊдаштыруучу ɵсүмдүктɵрдүн гүлдɵрү эки жыныстуу,аталыктары менен энеликтери бир мезгилде жетилет да,чаӊчалар чаӊ алгычка оӊой эле түшɵт чаӊ алгыч шамал,чымын-чиркей, кээде канаттуулар, жарганактар, суу аркылуу ишке ашат.

Шамал аркылуу кɵбүнчɵ дарак, бадал жана дан ɵсүмдүктɵрү чаӊдашат. Булардын чаӊчалары эӊ кɵп санда болуп, майда, жеӊил келип, абанын агымы менен оӊой эле таралат. Гүлдɵгү энеликтердин чаӊ алгычтары тармактуу, түктүү болуп, абадагы чаӊчаларды кармап калууга ылайыкталган. Гүлдүү ɵсүмдүктɵрдүн 80%ке жакыны чымын-чиркей аркылуу чаӊдашат. Алардын гүлдɵрү кызыл-тазыл түстүү, жыттуу жана нектарлуу болот. Чаӊчалары кɵп учурда жабышчаак келип, чымын менен аарылар нектар жана чаӊчалар үчүн гүлдɵн гүлгɵ учуп конуп жүргɵндɵ бул чаӊчалардын белгилүү бир жабышкактуу касиети болгондуктан, чаӊчалар аарылардын денесине жабышып таралат.

Ошентип, кɵпчүлүк гүлдүү ɵсүмдүктɵрдү чымын-чиркейлердин ичинен негизинен алардын жогорку формасын түзгɵн аарылыр чаӊдаштырат. Алгачкы аарылар чаӊча жана нектар менен тамактанып, бир эле учурда ɵсүмдүктɵрдү кайчы чаӊдаштырып уруктанууга жардам берген. Аны алар бир негизги багыт менен жүргүзгөн. Акырындык менен кɵптɵгɵн үй-бүлɵлүү бакма аарылар түзүлгɵн. Алар бир нече миӊден уюшуп, балдын мол запастарын топтоого ылайыктуу болуп чыккан. Кайчы чаӊдашуу гүлдүү ɵсүмдүктɵрдүн жаӊы түрлɵрүнүн келип чыгышына түрткү берип, натыйжада ɵсүмдүк дүйнɵсүндɵ жашоого абдан жɵндɵмдүү болгон жана кɵп уруктануучу ɵсүмдүктɵрдүн үстɵмдүк кылуусуна алып келген.

Эгилме жана жапайы ɵсүмдүктɵрдүн кɵпчүлүгү абдан нектарлуу келгендиктен, алар аарычылыктын негизги базасын түзɵт. Аары Кыргызыстанда эгилме жана жапайы ɵсүмдүктɵрдүн 200дɵй түрүнɵн (эспарцет, беде, акация, тал,айва, ɵрүк, кара ɵрүк, алма, алмурут, күн карама, пахта, четин, гүлкаир, бɵрү карагат, долопо, чие, кымыздыктар ж.б) бал жыйнайт. Ар бир бал челектен бир сезондо 30-50кг бал, 1кг мом жана бир жаш уюк алууга болот. Чүй менен Ош облустарында эрте жазда бал челектер бак ичине жайгаштырылат. Кийин жайытка же ɵрɵɵндɵгү эспарцет жана пахта талаасына жакын коюлат

Содержание книги:

• Кириш сөз
• Аарынын жашоосу
• Аары менен осүмдүктөрдүн ортосундагы байланыш
• Аарылардын жашоосунан келип чыккан продуктулар
• Корутунду
• Адабият

Статьи и книги по теме:

• Адам жана ɵсүмдүктɵр
• Человек и растения
• Пищевые растения в косметике
• Фитотерапия и организация фитобаров
• Сбор, сушка, заготовка и хранение полезных и лекарственных растений
• Кээ бир дары жана пайдалуу өсүмдүктөрдү жыйноо, кургатуу, сактоо боюнча колдонмо
• Өсүмдүктүн тизмеси
• Өсүмдүктөрдүн кыргызча-орусча сөздүгү
• Өсүмдүктөрдү жыйноо календары
• Туура тамактануунун негиздери
• Хвала пчеле
• Аарыга алкыш
• Укмуштуу гүлдөр
• Жыпар жыттуу жана керемет даамдуу ѳсүмдүктѳр
• Русско-кыргызский пояснительный словарь по курортной, восстановительной и традиционной медицине

Аары биздин планетадагы жашоочулардын эӊ байыркысы болуп эсептелет. Алар байыркы адамдан мурда 55-60 миллион жыл мурда жаралган. Эчактан бери адам менен жаратылыштын бул уникалдуу жандардын ортосунда тыгыз байланыш пайда болгон. Адам илгээртен эле аарынын жашоосунан келип чыккан бардык продуктуларды-балды, аарынын уусун, прополисти, момду, перганы пайдаланып келген.

Маданияттын эски замандын таш кылымынан калган эстелиги- балды таап чыгарган адамдын ташка түшүрүлгɵн сүрɵтү Испаниядагы Валенсия шаарынын жанынан табылган.

Байыркы Египетте аары ыйык деп эсептелген, аарыга адам сыйынган, ага арналган обелисктер орнотулган. Аарынын балынын таттуулугунан башка байыркы адам анын дарылык касиеттерин да биле баштаган. Жүздɵгɵн жылдар бою кызылча менен тростник канты пайда болгончо , бал жалгыз гана таттуу продукт болуп келген. Аны курмандык кылууда ɵлгɵндɵрдүн жанына эӊ жакшы тамак катары коюп койгон. Балдын дарылык касиеттери, ден соолук жɵнүндɵ маалыматтар байыркы дарыгерлердин чыгармаларында сүрɵттɵн жазылган.

Бал кайдан, кантип пайда болот? Балды аары жаратат. Бакма аары(Apis millifеra)-жаргак канаттуулар тукумуна кирүүчү уюк-уюк болуп жашоочу аарынын тукуму. Денеси түктүү, узундугу 1,5 мм ден 5 см-ге чейин болот. Денеси жалтырак, саргыч түктɵр менен капталган. Бутунун учунда эки ача тырмагы болот. Аарынын ооз органдары кемирүүгɵ, жалоого ылайыкталып жаралган. Аарынын 30 миӊге жакын түрү белгилүү. Алар уюкташып жашоочу,жекече жашоочу жана күкүк аары болуп бɵлүнɵт. Уюкташып жашоочу аарылар жер шартына жараша дарак кɵӊдɵйүнɵ, таштардын коӊулуна, жардын же тамдын кычыгына уюктайтт. Булар бакма аарылар сыяктуу эле жаӊы уюк бɵлүү менен кɵбɵйтɵт. Аарылар адегенде бакма түрүндɵ Индияда, Кытайда, Японияда, Ыраакы Чыгышта, ɵстүрүлɵ баштаган.Жекече жашоочу аарынын тукуму дүйнɵ жүзүндɵ ɵтɵ кɵп. Аарынын бакчы, гүлчү, жыгаччы, ийинчи ж.б, башка тукумдары бар.Булардын кɵпчүлүгү Орто Азияда, асыресе Кыргызстанда да кездешет. Күкүк аарылар ɵздɵрү уюк жасабай, башка аарылардын уюктарына тукумдайт. Ар уюкта бирден эне аары жана 60-80 миӊ (кышында 10-15 миӊ) ишчи аары болот. Аарылар эне, эркек-«жатып ичер» жана ишчи болуп бɵлүнɵт. Бул үч түрү бир-биринен кебетеси жана кызматы боюнча айырмаланат: эне аары менен эркек аарынын арткы буттарында себети менен щеткасы болбойт, таманында тишчеси да жок. Ишчи аарыда керектүү азык жыйноого ылайыкталган жасалгалары бар. Алардын тили узун, анын учунда кисточкалары ( сабакчалары) болот. Жаактары жакшы ɵɵрчүгɵн, буттарында себетче менен чаӊчаны жыйнагыч болот. Ишчи аарынын боорунун тушу жалтырак күзгүгɵ окшош нерсе менен капталган. Алар аарынын уясын салуу үчүн мом чыгарат.

Ишчи аарынын денесинин ичинде жыйналган материалдарды керектүү багытта кайрадан иштеп чыгарууга ылайыкталган татаал аппараттар бар. Аары керектүүлүгүнɵ карата бал, момду же личинкаларды (аарынын ɵсүп жете элек кези) тоюттандырууга атайын боткого окшош азыкты жаратат.

Эне(ханыша) жумуртка туугандан башка иш менен алектенбейт. Ошондой эле, эркек аары, «жатып ичер» эч нерсе аткарбастан, энени уруктандырат да, андан кийин аны аарылар уюгунан айдап чыгат экен. Бал жыйноо, уюкту таза сактоо, тоюттандыруу жумушун ишчи аарылар аткарат.

Эзелтен бери адам аарылардын уюшкан коомуна абдан кызыгып келген. Анда, уюкташып жашаган аарылардын ар бир мүчɵсү ɵзүнүн күчүнɵ жараша белгилүү ишти аткаргандыгы жана ɵзүнɵ керек болгон нерсе жетишсиз же ашык болбой, ага ыраазы болгондугу боюнча адам ɵзүнɵ аарыны үлгү катарында кабыл алган.

Илгээртен эле аары чарбачылыгы күтүлгɵнүн археологиялык эстеликтер айгине кылат. Адам аарычылыкты кесип кылып, бал, мом менен соода жүргүзгɵн. Азыркы кезде аарычылык жолго коюлуп, бал челектерден бал, мом, прополис жыйноо таралган. Ошондуктан жапайы аарылардын уюгу анча деле кездешпейт. Бул тартиптүү, эстү жаныбарлар бал, момду жыйнап берсин деп, адам аларга ɵзгɵчɵ ылайыкталган жашоо шартын түзүп берген. Адам аарылардын жашоосуна кам кɵрүп, ар кандай кыйынчылыктар болбос үчүн жардам берип турат.

Эски бал челектен аарынын бир аз уюгу учуп жаӊы бал челек издɵɵгɵ умтулат. Бүт уюкташкандар энесинин (ханышанын) тегерегинде чогулат. Бал челекчи мурдатан даярдап койгон бал челегин коюп, учуп келген аарыларды жайгаштырат. Тез эле аарылар иштей баштайт. Аарылар бир-биринин артынан бал челектен учуп чыгып, айлана-чɵйрɵ менен таанышат, челектин ичин да изилдешет. Бул аракеттер уяда эне(матка) болгондо гана жүрɵт. Эгерде, кокусунан эне уюкка кирбей калса, алар ызылдап, баш аламан айланып, жоголгон энени таап алышат. Адамдын жардамы ошондо абдан керек. Бал челекчи ошол же башка матканы бал челекке салганга шашып, алардын бардыгын ордуна келтирүүгө шарт түзөт. Эӊ башында аарылар мом чɵнɵктɵрүн сала баштайт. Аарылар мурдагы жашаган уюктан, алгачкы кезде азык издебегендигин билгендей эле,болгон запастарды жеп тоюп алат. Анан алар ɵзүнүн денесинин сыртына момду чыгарат да жука мом чɵнɵктɵрүн сала баштайт. Алар бир-бирине жапырт жардам берип жумушту иштейт. Ɵзүлɵрүнүн буттары менен коӊшусунун денесинен момдун абдан жука жалбырактарын тазалапалып, аны чайнап, шилекейи менен аралаштырат да, эпке келгич материалды жаратып, текши уякчаны ( чɵнɵкчɵнү) пайда кылат. Ар бир аары ɵзүнчɵ эле материалды ташыгыч, архитектор жана ишчи. Мом уясын сала баштаганда узун, жапыз зигзаг сымал каптал чыгарылат, ага башка пластинка горизанталдык багытта жабыштырылып, түбүн пайда кылат. Бүткүл курулуш алты кырлуу призмалык клеткалардан түзүлүп, анын ар бир капталы математикалык жактан абдан туура кесилген. Ошентип, аарылар бир нече саат бирге иштешип, 10кв.см болгон жаӊы мом уясын салып таштап, тынбастан, убакыт кетирбей, жем издɵɵгɵ учат.

Ар бир аары, учаардан мурда, ошол жерди так эстеп калууга аракет кылат. Ошондуктан уча турган жерден лёткадан (андап арт жагы менен чыгат) чыгаардан мурда, лётканын астындагы тактайга отуруп, айланасына кɵӊүл буруп карайт.Кийин бир аз учуп кетип, бал челекти бир нече жолу айланып учуп, кайрадан летокко отурат. Андан кийин экинчи, үчүнчү жолу учат да , айлануу чөйрөсүн кеӊейтет.

Ошентип , аары өзүнүн жайгашкан жерин эстейт да, тезинен учуп кетип,кɵрүнбɵй калат. Азык издеп кеткен аары эки саатка чейин жоголот. Ал гүлдɵрдү, ак кайыӊдын, ийне жалбырактуу дарактардын, эгерде жакын жерде кант заводу жайгашса,( кɵп учурда ɵзүнүн ɵлүмүнɵ карай) ага да жетип барат. Татту суюктукка аябай тоюп алып, уча албай, айнектерге урулат, алы кетип, аягында жыгылып ɵлɵт.

Бал челекке аары абдан тоюп келет. Эӊ башында ал летоктун астына олтурат, кыйын жолдон кийин бир аз эс алат. Андан кийин акырын ичине кирип, алып келген азыктарынан бошойт. Ага башка ишчилер жардам берет. Алар ɵзүлɵрүнүн тили менен аары алып келген таттуу суюктукту жалайт, башкалары балдын таза , тунук тамчыларын бал кɵбүкчɵсүнɵн тандап алат. Гүлдɵрдүн чаӊчасын аары ɵзүнүн түктүү чеӊгелдери менен жыйнайт. Жыйналган чаӊчаны ɵзүнүн безчелери чыгарган майлуу маӊыз менен цементтеп, аны ɵзгɵчɵ себетчеге топтойт; чайырлуу заттар болсо аарыга курулуш материалы катары керек, андан аарылар прополисти жасап, ар кандай жылчык менен тешиктерди туюуктайт. Эгерде леток абдан чоӊ болсо, аны аарылар каптал жагынан кичирейте баштайт. Прополис аарылардын бардыгы биригип бɵтɵн нерселерди бал челектен жоготууга чыгара албай калганда, аны думбалап жаап койгонго керектелет. Аны уза дейт.

Мисалы, эски бал челектен кɵп учурда прополис (уза) менен капталган ɵлүп калган чычкан же куртту тапса болот. Ошентип аарылар прополистин жардамы менен абаны бузуучу чириткич процесстердин пайда болушун алдына алат экен.

Талаада ɵсүмдүктɵр гүлдɵп жаткан мезгилде аарылар тынбай иштей берет. Алар балдын запастарын чогултат, тынбай мом чɵнɵкчɵлɵрүн кура берет. Иштɵɵгɵ жɵндɵмдүү болгон аарылар кызмат кылат. Эркек аарылар бекер тамакты жеп жаткандыктан («жатып ичээр») керек эмес болуп, ишчи аарылар аларды кийин кууп жиберет. Күн ачык кезде түшкɵ жакын алар сыртка чыгып сейилдейт. Ошол кезде да «ханыша» ийинден учуп чыгып эркек аары менен катнашат. Андан кийин «ханыша» жумурткаларды туйт. Бир нече жылдын (4-5 жыл) ичинде 50-60 миӊге жакын жумуртка туйт. Жайында суткасына ал 2-2,5 миӊ жумуртка туйт. Уянын чоӊдугуна жана тамактануулуп сапатына жараша ишчи, «жатып ичээр» же матка аарылары ɵсүп чыгат.

Ханышанын жумуртка туушу ɵзгɵчɵ каада (церемония) менен жүрɵт. Матка (эне) ɵзүнɵ жакын келген бир нече ишчилер менен бирге мом чɵнɵкчɵлɵрүн кыдырып, бардыгы ордунда экендигин кɵрɵт. Ханышанын жан-жɵкɵрлɵрү аны колдоп, сылайт,жалайт, ага жакшы балды тандап келишет. Матка чɵнɵкчɵнүн капкагын ачып , ага мурда башы менен кирет да, андан бир эле тоголок жумурткасын туйт да, анан башка мом чɵнɵкчɵгɵ ошол аракетти жасайт. Ошол кезде ишчилер жумурткалардын жанына бир аз килкилдек суюктукту чыгарышат. Суюктуктун курамына бал, гүл чаӊчасы жана суу кирет. Ал чайналып иштелип чыккан нерсе. Андан кийин уянын капкакчасы жабылат. Тɵртүнчү күнү эле жумурткадан личинка пайда болот да, ал ошол эле мезгилде тамакты жей баштайт. Ишчи аарылар тынбай аларга тамак ташыйт. Ошентип, алты күндɵн кийин личинка чоӊоюп чоӊ, семиз болуп калат. Анда ишчилер уянын формасын бир аз ɵзгɵртɵт, каптаалд арынын бирин чоёт да, ичине карай ийет. Эгерде суук болуп калса, аарылар ɵзүнүн денеси менен личинканы жылытат. Личинка болсо жибек желе менен капталып, түлɵйт жана куколка( личинкадан кийинки түр ))кыймылдабастан жатат. Жумуртка салынгандан 21-чи күн болгондо чɵнɵкчɵнүн капкакчасы кɵтɵрүлүп, андан калыптанган ишчи аары жылып чыгат. Бошогон камера тазаланып, ал жаӊы жумуртка жайгашышына даярдалат. Чɵнɵкчɵдɵн чыккан жаш аары керилип, канатчаларын серпийт. Аны тегеректеген аарылар жаӊы пайда болгон аарыга сүйүнүп, жалайт, тамактандырат. Бирок бул камкордук кɵп убакытка созулбайт. Бир нече сааттан кийин жаш аары чындалып, башка аарылардай эле ишке киришет.

Бирок, кɵп учурда эки жаш аары биринчи жумада чɵнɵкчɵдɵ калып тиричилик кызматын аткарат. Аларда тажрыйба болбогондуктан, жолду таап кайра келе албай калышы мүмкүн[i].

Ошентип жай бою күндɵр ɵтɵ берет. Матка дагы эле жаӊы жумурткаларды сала берет; чɵнɵкчɵлɵрдɵ аарылардын саны тез эле ɵсɵ берет. Ɵзгɵчɵ жагымдуу шарт болгондо жаш бал челектен биринчи болуп аарылардын жаӊы уюгу учуп чыгат. Ишчи аарылар жана эне аары бир эле уядан чыгарылгандыгы биологиялык жактан абдан эле жакшы.Бирок ,анын бардыгы тамактануу шартына байланыштуу болот. Матка чыга турган чɵнɵкчɵ башкалардан ɵзгɵчɵ чоӊураак келет.

Азыркы кезде биология аарыларды жакшы изилдеген. Ишчи аарыда, «ханыша» аары да уруктанган жумурткадан, эркектери уруктанбаган жумурткадан чыгат экен. Ишчи аарылар менен жаш матканын ɵсүп ɵɵрчүшү тамактын сапатына байланыштуу болот. Келечекте болуучу «ханышаны» личинка кезинде эле аарылар жакшы багат. Башка аарыларга андай сапаттуу жана кɵп ɵлчɵмдɵгү тамак берилбейт экен.

Ошондуктан, кɵпчүлүк аарылар жетилип ɵспɵй чыгат, матка болсо кадимки ɵɵрчүп ɵскɵн ургаачыга айланат. Жайдан кийин күз келип, аарылар суукка чыкпай, кɵбүнчɵ уясында бекер эле бойдон жатышат. Уясында запастары кɵп болгондуктан, алар азыксыз калбайт.

Аарылардын уюкташкан тартипте болгону менен бирге, алардын ɵзүлɵрүнүн кылмышкерлери бар: алар аарыларга аралашып башка уяга кирип, алардын жемин уурдайт экен.

Ага каршы туруштук берүү үчүн аарылардын ɵзүнүн системасы иштелип чыккан. Летканын үстүнɵ аарылар күзɵтчүлɵрдү коёт, алар ар бир учуп келген аарыга кɵӊүл буруп карап, аны жыттап, ɵзүлɵрүнүкүн тааныйт. Эгерде башка аары келсе, аарылар тобу менен ал ууруга кол салып кууп кутулат экен. Бирок,тырышпаган ээлерден кыска эле мɵɵнɵттɵ аарынын мом уялары бүт бойдон уурдалат. Бул абал кɵп кездешкенинин себеби тɵмɵнкүдɵ болушу мүмкүн, бир-бирине жɵɵ болгон «ханыша» бир уячада жашап, андагы аарылар эки партияга бɵлүнɵт же болбосо, керек эмес эркектердин бардыгын ɵлтүрүшɵт. Ошол учурда уурулар болгон бал запастарын уурдап качышат.

Ар бир аарынын жашоо мɵɵнɵтү 6 жумадан ашпайт. Ошондуктан аарылырдын саны тез ɵспɵйт жана ал ɵсүү матканын кɵп талдай-тургандыгына жараша жүрɵт.

Суук түшɵɵрү менен аарылар кыштаганга камына баштайт. Аарычылар бал челектерди атайын жабык жайга киргизип коёт. Жапайы аарылар кышкы суукта уясындагы ар бир жылчык-тешиктерди бүтɵп, учуп чыгуучу тешикти(летокту) абдан кичирейтип бүтɵп таштап, бир-бирин жылытыш үчүн үймɵктɵшүп жатышат. Кышында челектин температурасы +8 градустан тɵмɵндɵбɵйт экен. Аарылар кышында суусаганда суу ичкенге бал челектен суу издеп учуп чыгат, себеби аларда суу запасы болбойт. Бал челектин ичиндеги абанын тазалыгына аарылар чоӊ кɵӊүл бурат. Кээде аарылар алар катарга туруп, канаттарынын кыймылдарын бир-бири менен шайкеш кылып тынымсыз күүлɵп желдетүү жүргүзɵт. Ошондо аба жүрүп,бал челектин атмосферасы тез тазаланат. Суук абдан катуу болгон кезде аарылыр кеймылсыз абалда болот. Башка күндɵрдɵ болсо тынбай аракеттенишет: бири чɵнɵкчɵнүн момунан тазаланып,балды ташыса,экинчиси аны оӊдойт, үчүнчүсү дагы башканы жасайт.

Февралдын орто ченинде матка жумуртка тууйт,бирок жаӊы тукум кышкы суукта ɵлɵт. Жазында күн ачык тийгенде аарылар бир-биринин артынан бал челектен учуп,үйүн желдетип,аны тазалайт .Алар ɵлгɵн аарыларды биригип чыгарып,бир аз аралыка жеткирип таштайт,чɵнɵкчɵлɵрдү ачып,запастарын сорттойт. Бул кезде матка аарынын эркегинин уячасына тɵлдɵйт .кийинчерээк 2-3 маткалык жумуртка тууйт . Жаш матка ɵсɵɵр кезде,анын уячасын аарылар тегерете топтошуп чыгарбай коёт. Камакка алынган матка ызылдайт ,ызы-чуу башка чɵнɵкчɵлɵрдɵн да чыга баштайт.

Аарылардын ичинде бир нече партиялар пайда болот. Эскилери мурдагы матканын тегерегинде болсо,жаштары жаӊылардын штатын түзүшɵт. Бул кезде эч кимиси уядан учпайт,ɵзүнчɵ дүүлүгүп,бир – бири менен касташат. Ага байланыштуу уячанын ичи ысып,кээ бир аарылар ага чыдабайт летоктун жанына чогулуп топтошот. Ошол кезде тажрыйбалуу бал челекчи аарылар уюгу менен чыгаарын билет. Жаш матка сыртка чыгып ,мурдагы матка менен кармашат. Аарылар тобу менен уядан учуп,матканы тегеректейт,эски матка жакын жерге учуп келип токтойт. Жаӊы ɵсүп чыккан аарылардын уюгу бал челекчи даярдаган бал челекке кирет да,мурдагыда айтылган жумуштарды жасай баштайт.

Бал челекчилердин байкоосу боюнча,бал челектен биринчи болуп картаӊ матка учат,анын ордуна жашы келет экен. Жаӊы маткалар болсо бал челектен да учуп чыгып ,алар улам-улам бир нече уюк болуп топтолуп учат экен. Бал челекте бир нече маткалык уя болот,эгерде матка жок болуп калса,аарылар жаӊы матканы иштетпей бага баштайт.

Тропика ɵлкɵлɵрүндɵ жапайы аарылардын бир нече түрү бар. Адам анча деле кыйнабайт алардын бал челегин табат экен. Мисалы, илгээрки Австралиядагы туземецтер жапайы аарылардын уясын табыш үчүн,бир аарыны кармап,анын бооруна куштун бир тал апакай жүнүн жабыштырып коюп учурат экен да, анын кайсы тарапка учканын аркасынан тез-тез чуркап билип, аарынын уясына жетип балды алчу экен. Мындай жапайы аарылардын уюгу кɵӊдɵйлүү жыгачтарда,аскалардын жылчыктарында кумурскалардын уяларында жайгашат.Азыркы кезде да адам аарынын мом уясын чыгарып алат.

Содержание книги:

• Кириш сөз
• Аарынын жашоосу
• Аары менен осүмдүктөрдүн ортосундагы байланыш
• Аарылардын жашоосунан келип чыккан продуктулар
• Корутунду
• Адабият

Статьи и книги по теме:

• Адам жана ɵсүмдүктɵр
• Человек и растения
• Пищевые растения в косметике
• Фитотерапия и организация фитобаров
• Сбор, сушка, заготовка и хранение полезных и лекарственных растений
• Кээ бир дары жана пайдалуу өсүмдүктөрдү жыйноо, кургатуу, сактоо боюнча колдонмо
• Өсүмдүктүн тизмеси
• Өсүмдүктөрдүн кыргызча-орусча сөздүгү
• Өсүмдүктөрдү жыйноо календары
• Туура тамактануунун негиздери
• Хвала пчеле
• Аарыга алкыш
• Укмуштуу гүлдөр
• Жыпар жыттуу жана керемет даамдуу ѳсүмдүктѳр
• Русско-кыргызский пояснительный словарь по курортной, восстановительной и традиционной медицине

Брошюраны түзгөн автор – медицина илимдеринин кандидаты Изиля Абдуллаевна Рахимова

Бул чакан китепчеде аарынын адамга кандай пайдасы бар экендиги жөнүндө маалымат берилген.Анда аарынын жашоосу жөнүндө, аары менен өсүмдүктөрдүн ортосундагы байланыштары, аарынын жашоосунан келип чыккан продуктулар жөнүндө жазылган.

Брошюра калктын кеӊири катмарына арналган.

 

Кириш сөз

Аарынын жашоосу жөнүндө малымат А.Брэмдин китебинде абдан толук берилген (А.Брэм,» Жизнь животных»).

« Жизнь животных» ( Айбанаттардын жашоосу) – Альфред Брэмдин уникалдуу эмгеги. , ал 1869ж .жарыкка чыккан.Кийичерээк  бул чыгарма кайтадан немец окумуштуусу жана саякатчысы Пехуэль-Леше зоологиянын жаӊы маалыматтарына ылайык иштеп чыгып,1890-ж аны жарыкка чыгарган.Андан кийин жаӊы материалдар жыйналган сайын, дагы өзгөрүү- лөр киргизилген.1992-ж. А.Брэмдин 3 томдуу эмгеги кийинки немец чыгармасынын негизинде Никольскийдин редакциясы боюнча орус тилинде иштелип чыгып ,Москвадагы «Терра» басмаканасы тарабынан жарыкка чыккан.Анда А.Брэм сүрөттөп жазган айбанаттар жөнүндөгү илимий маалыматтар сакталып калган, ошону менен бирге аларга толуктоолор да киргизилген.

Азыркы кезде деле натуралист А. Брэмдин эмгеги заманбап илимдин бир бөлүгү болуп, окурмандардын бардыгына теӊ айбанаттардын жашоосун билип алууга абдан керек экендигин белгилейт.

Содержание книги:

• Кириш сөз
• Аарынын жашоосу
• Аары менен осүмдүктөрдүн ортосундагы байланыш
• Аарылардын жашоосунан келип чыккан продуктулар
• Корутунду
• Адабият

Статьи и книги по теме:

• Адам жана ɵсүмдүктɵр
• Человек и растения
• Пищевые растения в косметике
• Фитотерапия и организация фитобаров
• Сбор, сушка, заготовка и хранение полезных и лекарственных растений
• Кээ бир дары жана пайдалуу өсүмдүктөрдү жыйноо, кургатуу, сактоо боюнча колдонмо
• Өсүмдүктүн тизмеси
• Өсүмдүктөрдүн кыргызча-орусча сөздүгү
• Өсүмдүктөрдү жыйноо календары
• Туура тамактануунун негиздери
• Хвала пчеле
• Аарыга алкыш
• Укмуштуу гүлдөр
• Жыпар жыттуу жана керемет даамдуу ѳсүмдүктѳр
• Русско-кыргызский пояснительный словарь по курортной, восстановительной и традиционной медицине

И.А. Рахимова

Туура тамактануунун негиздери

Бишкек-2012

Мазмуну

Кириш сөз.

1. Нутриенттер деген эмне?
2. Тамак-аш
3. Тамактануу режими.
4. Корутунду.
5. Адабият.

Рахимова И.А., медицина илимдеринин кандидаты.

Туура тамактунуунун негиздери.

Сунушталган брошюрада туура тамактануу жөнүндө маалымат берилген. Анда тамак-азыктарынын курамы, аларга кыскача мүнөздөмө көрсөтүлгөн. Туура тамактанууда тамак сиңирүү процесси, тамактануу режими жөнүндө айтылган.

Бул китепче студент-медиктерге, ошондой эле окурмандарга сунушталат.

Кириш сөз.

Организм менен айлана-чөйрөнүн ортосундагы өз ара негизги байланыштарынын бири тамактануу. Тамак-аш организмге ткандардын өсүшүн камсыз кылуу, бузулган ткандарды кайра калыбына келтирүү жана сарпталган энергияны толуктоо үчүн керек. Көмүр кычкыл газ, суу ж.б. органикалык эмес бирикмелер автотрофтуу организмдердин (көбүнчө өсүмдүктөрдүн) тамак-ашынын негизин түзүп, алардан гетеротрофтуу организмге (кээ бир өсүмдүк, бардык айбанат жана киши) тамак-ашта болуучу белок, май, углеводдор синтезделет.

Тамак азыктарында жашоого маанилүү заттар:белоктор, майлар, углеводдор, минералдык заттар, микроэлементтер, витаминдер жана башка комплекстик бирикмелер бар. Организмде бул заттардын токтоосуз синтези жүрүп турат. Алар организмдин туруктуу абалын сактоого жана морфологиялык структуралары жаңыртууга, ошондой эле фермент, гормондордун пайда болушуна абдан керек. Кишинин тамак-ашы –атайын кулинариялык даярдоодон өткөн табигый жана жасалма продуктулар. Алар чийки сырьедон механикалык (тазалоо ж.б.) жана жылуулук ыкмалары менен даярдалат. Тамакты бышырганда ал түрдүү физикалык, химиялык өзгөрүүлөргө дуушар болот. Тамактануунун негизин эт, балык, сүт, жумурткада болуучу белоктор түзөт. Продуктуларды бышырганда белоктор коагуляция жана денатурацияга учурайт, ошондой эле ферменттердин таасирине туруксуз болуп калат. Бышкан эттин жана балыктын жумшактыгы андагы туташтырма ткань белогунун (коллагендин) глютинге айланышы менен байланыштуу. Жогорку температурада углеводдор өзгөрүүгө учурап, крахмал клейстерге, амилопектин килкилдекке айланат. Жашылча, жемиштерди бышырганда алардагы дисахариз менен крахмалдан декстрин жана жөнөкөй канттар пайда болот. Майлар ысытканда анча өзгөрүлбөйт, тамакты узак куурганда майдагы каныкпаган кислоталар гана кычкылданат. Даярдалган тамак- ашта сууда эрүүчү B тобундагы витаминдердин ( B₁ B₂ PP ж.б.) 70-80%-ти сакталат. Бышырганда тамак-аштын түсү да өзгөрүлөт. Мисалы, жашылчадагы хлорофилл кычкыл чөйрөдө күрөң жашыл феофитинге, жегичтүү чөйрөдө ачык жашыл хлорофиллинге айланат.

Ошентип, туура тамактануу – сырткы чөйрөнүн кишинин ден соолугуна, анын ишке жөндөмдүүлүгүнө жана өмүрүнүн узактыгына таасир этүүчү факторлорунун бири. Дени соо кишилердин туура тамактануусунун негизин тамактануу гигиенасы, оорулардынын диетология иштеп чыгат. Жетишсиз жана сапатсыз тамактанууда айрым органдардын функциясынын начарлашына же организмдин жабыркап, өтө арыктоосуна, авитаминозго, ашык тамактануу семирүү, атеросклероз, диабет ж.б. –га алып келет. Тамактануунун жетишсиздиги балдардын өсүшүн, ооруга туруктуулугун начарлатат.

1. Нутриенттер деген эмне?

Рационалдуу тамактануу сапат жагынан толук болушу керек. Ал үчүн бардык азык заттары же нутриенттер тиешелүү өлчөмдө жана өз ара катышында болуш керек. Нутриенттерге белоктор, майлар, углеводдор, витаминдер, минералдык заттар, суулар, органикалык кислоталар, өсүмдүк булалары ийлөө заттары, пигменттер, фитонциддер кирет.

Белоктор — клеткалардын структурасын түзүүчү негизги зат;ал ичегиде аминокислота түрүндө сиңирилип, капаркылуу тарап, клеткаларда биосинтезге катышат. Алар адамдын ткандарынын кургак калдыгынын 85%-ин түзөт. Белок жаш өспүрүмдөргө жана эмчек эмизген аялдарга өтө керектүү.

Бузулган белоктордун кайра калыбына келтирүү жана организмдин жаңы клеткаларын түзүү үчүн организм дайыма тамак менен белоктордун киришине муктаж болот.

Дени соо чоң кишинин суткалык рационунда белоктун өлчөмү 80-100 грамм болуш керек.

Ошону менен бирге, анын 50-60%-ин жаныбарлар белоктору түзүш керек.

Белоктордун курамына 20-дан ашуун аминокислоталар кирет. Анын ичинен 8 аминокислота –лейцин, изолейцин, валин, метионин, лизин, треонин, фенилаланин, триптофан –организмде пайда болбойт. Ошондуктан аларды алмаштырылбас аминокислоталар дейт.

Белогу бар продуктулар өзүнүн сапаты боюнча 4 класска бөлүнөт. Биринчиси – сүт жана жумуртка белоктору; экинчиси — эт, балык, соя, рапстын белоктору; үчүнчүсү –дан өсүмдүктөрүнүн белоктору; төртүнчүсү – алмаштырылбас аминокислоталары болбогон белоктор. Биринчи класстын белоктору биологиялык баалулугу боюнча эт жана балыктын белогуна жетпейт, бирок адамдын организми бул продуктулардын белокторунун курамын алмаштарылбаган аминокислоталардын фонду болгон үчүн өзгөртүүгө жөндөмдүү. Экинчи класстагы белоктордо (эт, балык, соя, рапс) бул компенсациянын феномени жок. Үчүнчү класстагы белоктордун компенсациясы андан да аз келет. Төртүнчү класстагы белоктордун баалуулугу жок, алар –желатин менен гемоглобиндин белоктору.

Ошондуктан тамактануу рационуна аминокислоталардын бир-бирин толуктоо принципдеги продуктулар кириши керек.

Майлар

Тамак майлары – энергиянын булагы. Мындан тышкары, майлар клеткалардын мембраналарынын курамына кирет; белоктордун, майларда ээрүүчү витаминдердин сиңирилишине түрткү берет; тамак сиңирүүнү күчөтөт; ички органдардын майлуу капсулаларынын курамына кирет.

Майлардын биологиялык баалуулугу курамын ар түрдүүдөн турган жана түрдүү касиетке ээ болгон каныкпаган, май кислоталардын бар болгондугу менен белгиленет. Ал кислоталар бардык организмдин клеткалык мембраналырынын фосфолипид катмарында бар, алардын өлчөмү менен өз ара катышы тамактануунун мүнөзүнө жараша болот.

Азыркы кезде адамдын 30% энергиялык күч-кубаты тамак менен келүүчү майлардын энергиясы менен толуктанат экендигин медициналык практика такталган.

Чоң кишиге күнүнө 90г май, анын ичинен 30г өсүмдүк майын керектейт. Таза бойдон күнүнө 20-25г сары май, 15-20г өсүмдүк майын кабыл алышы керек.

Холестерин жана лецитин.

Холестерин- тамак продуктуларынын дайыма болгон компоненти. Адамдын организмде ал бардык клеткалар менен ткандарында бар. Өзгөчө ал нерв ткандарында (4%), бөөрдө (0,3%), булчуңдарда (0,2%) көп болот. Кандын сары суусундагы нормасы: 3,63-8,03ммоль/л.

Холестерин – стероид классындагы органикалык бирикме. Ал омурткуулардын нерв ткандындагы липиддерде, бөйрөк үстүндөгү безде, спермада, боордо, тери майында, эритроциддерде бар. Көпчүлүк гармондордун биосинтезинде катышат. Липид зат алмашуусунун бузулушунда холестерини көп болгон тамакты кабыл алуу кандын сары суусундагы холестериндин көбөйүшүнө алып келет. Ошондуктан атеросклероз менен жабыркагандар, улгайгандар өзүнүн тамактануусунда холестерини көп болгон продуктуларды (жумуртка, каймак) кабыл алууну азайтыш керек. Холестериндин кандын сары суусунда көп болгону атеросклерозго алып келет. Анын аздыгында эритроциттердин мембранасы бузулуп, аз кандуулук пайда болот. Холестерин союлган уйдун жүлүнүнөн алынат. Стероид дарыларын даярдоо колдонулат. Күнүнө тамак менен адамдын организмине 0,5г холестерин кирет, синтездөөсү андан да көп болот. Эгерде холестеринди тамак менен азыраак кабыл алса, анда организмде анын синтездөөсү күчөйт.

Холестерин бар продуктулар: жумуртканын сарысы (2 г %), судак балыгынын филеси (0,072 г %), сары май (0,190 г %), майлуу быштак (0,07 г %), тооктун сан эти (0,058 г %), уй эти менен тооктун төш эти агы (0,053%). Кайнатканда эттен же балыктан сорпого аларда болгон холестериндин 14-33% и өтөт экен.

Лецитин – фосфатиддер тобундагы татаал бирикме, холестериндин антагонисти. Анын курамына холин кирет. Ошондуктан лецитин липотроптук таасир берет. Суткасына адамга 0,5г лецитин керек. Ал жумуртканын сарысында, сүттө, сояда, бурчакта, гречкада бар.

Углеводдор – бардык тирүү организмдердин курамына кирүүчү органикалык бирикмелердин чоң тобу. Углеводдор моносахариддер, дисахариддер жана полисахариддер болуп бөлүнөт. Дисахариддер жана сиңирилүүчү полисахариддер адамдын организминде ажыроого учурап, глюкозаны пайда кылат. Анын натыйжасында аденозинтрифосфаттын көптөгөн молекуласы синтезделип, андан чыккан энергия, организмдин бардык физиологиялык функцияларынын үзгүлтүксүз иштешинин камсыз кылат.

Дени соо адамдарда, жашына, эмгектенүүнүн шартына жараша суткасына 300-500 г углевод сарпталат. Анын көпчүлүгүн жашылча менен мөмөлөрдүн углеводдору түзүшү керек. Анда акталган канттын ордуна бал кабыл алса туура болот. Анын атеросклерозго каршы таасири бар. Крахмал, сахароза, пектин заттары тамак өнөр-жайында пайдаланылат. Ошондой эле, углеводдор пиво, камыр ачытууда, этил спирттин, глицеринди, сүт, лимон, глюкон кислоталарын ж.б. заттарды алууда колдонулат.

Өсүмдүк булалары (целлюлоза, гемицеллюлоза, лигнин, пектиндер) – сиңирилбөөчү углеводдор, өсүмдүктөрдүн структуралык полисахариддери. Алар өттү айдап чыгарат, ичегинин былжыр челиндеги бездердин секрециясын күчөтүп, ичегинин иштешин оңолтуп занды чыгарат, ошондой эле тамакка тойгондой сезимди камсыз кылат.

Өсүмдүк булаларынын ичинен пектиндер көңүл бурат. Пектиндер – полимеризацияланган углеводдордун бирикмеси.

Пектиндердин молекулаларынын курамына пентоза, гексоза галактурон кислота жана бир аз метанол кирет. Сууда пектиндер көөп, коллоидди пайда кылат. Пектиндер өсүмдүктөрдө көпчүлүк учурда былжырлар менен коштолот. Ошондуктан, алардын адсорбциялык жана сезгенүүгө каршы касиети бар. Пектиндер радионуклиддерди (өзгөчө стронций, кобальтты) организмден чыгарат. Ичегидеги угловоддордун клетчаткасы (өзгөчө пектиндер) бактериялардын таасири менен ажыроого учурап, кээ бир витаминдерди, кычкыл продуктуларды пайда кылат. Алар ичегиде чириткич процесстерге каршы таасир этет. Пектинге алма, карагат, лимон, мандарин, кызылча, калина бай келет.

Чоң кишинин суткалык рационунда 20-30 г өсүмдүк буласы болуш керек. Алардын ичинен буудайдын акшагы пайдалуу, клетчаткага буурчактуулар (4-6%), сулуу (2,8%) гречка (1,2%), сабиз, аш кабак, помидор (1,2) бай.

Өсүмдүк булалары холестерин, өт кислоталарын, оор металдардын туздары, канцерогендүү заттардын ичегиден сиңирилишине тоскоол кылат.

Эгерде адамдын суткалык рационунда өсүмдүктөрдүн буласы көп болуп калса (40 жана андан ашуун), анда белоктордун, майлардын, минералдык заттардын, витаминдердин организмге сиңирилиши начарлайт.

Витаминдер – жаратылыштагы түрдүү органикалык бирикмелердин тобу. Алар аз өлчөмдө болсо да, башка тамак-аш заттары (белок, май, углевод, тузддар, микроэлементтер ж.б.) менен бирге организмдин тиричилиги жана зат алмашуусу үчүн чоң мааниге ээ. Витаминдер организмдин ооруга туруштугун жогорулайт. Витаминдердин эң башкы булагы – өсүмдүктөр.

Адам жана жаныбарлар витаминдерди тике же кыйыр түрдө алат. Организмге тамак-аш аркылуу кирген витаминдер ичеги-карын крегелери аркылуу өтүп, эфирдүү, амиддүү ж.б. туундуларды пайда кылат. Бул туундулар өзүнө тиешелүү белокко кошулуп, зат алмашууга катышчу ферменттерди түзөт. Өсүү мезгилинде, боюнда барда, баланы тамактандырууда, акыл жана кара күч эмгегин ашык иштөөдө организмдин витаминдерге муктаждагы күчөйт. Витаминдердин организмде аздагы витамин жетишпегендикке, ал эми анын такыр жоктугу авитаминоз оорусуна дуушар кылат. Витаминдер алмаштырылбас тамак-аш заттары, аларды адамдын организми синтездебейт (никотин кислотасынан башкаларды).

Кээ бир витаминдерди ичегидеги микрофлора иштеп чыгарат.

Витаминдер негизинен татаал түзүлүштүү өсүмдүктөрдүн клеткаларында пайда болот. Кыргызстандын көп жеринде өскөн ит мурундун ашында аскорбин кислотасы (С витамини) жана каротин, К жана В витаминдери, лимон кислотасы, жана 10% май, зат алмашууну жөндөөчү А, Е ж.б. витаминдер бар. Чычырканактын ашында каротин, Е, С, В₁, В₂ витаминдер болот. Жүгөрүнүн чаң алгычында жана койчу быштакта К витамини көп. Жаңгактын мөмөсү жана жалбырагы да витаминге бай; жалбырагынан даярдалган тунма элдик медицинада жараны айыктыруучу дары катары колдонулат. Жашылчада, мөмө-жемиште, бадал-дарак жалбырагында, ар кандай чөптө витаминдер көп. Витаминдер жөнөкөй түзүлүштүү өсүмдүктөрдө (мисалы, козу карындар) да арбын.

Кээ бир витаминдерде антагонист заттары бар. С витамини үчүн – ал аскорбатоксидаза, А көпчүлүк жашылчаларда (бадыраңда, помидордо, пиязда ж.б.) жана мөмөлөрдө (апельсин, мандарин, кара карагатта) бар. Бул ферменттин активдүүлүгү жашылчаларды майдалаганда күчөйт. Ошондуктан ар кандай салаттарды тамак кабыл алуунун алдында жасаса жакшы болот.

Бышырылбаган фасоль, ноя, жүгөрүнүн данынан Е витаминдин активдүүлүгүн төмөндөтүүчү зат чыгарылган. Кээ бир балыктардын эти, ошондой эле күрүч, черника, кофе, чие, чийки картофельде В витамини бар. Бул зат продуктуларды бышырганда толугу менен активдүүлүгүн жоготот. Кофеде анын күчү кайнаткандан кийин деле кала берет.

Мөмө менен жемиштерде витаминдер текши эмес бөлүнгөн. Бадырыңдын, цитрустардын кыртышында алардын ичиндеги жумшак нерсесине караганда витаминдер эки эсе көп. Помидор менен кызыл мурчта С витамини жана А провитамини түп жагында көп, жогору карай алар азайат.

Сууда эрүүчү витаминдер

С витамини ит мурунда (1100-650 мг %), чычырканак, кара карагат (200 мг %), мурч (150-250 мг %), капуста (45-60 мг %), цитрустар (40-65 мг %), алмада (10-20 мг %) бар.

С витамини коллагендин синтезин күчөтөт, капиллярлардын (майда кан тамырлардын) капталдарынын өткөргүчтүгүн нормага келтирет; организмдин ооруга туруктуулугун күчөтөт; стероид гормондорунун пайда болушуна түрткү берет; май, холестерин алмашууда катышат.

С витамини –антиоксидант, бош радикалдарды чыгарат, Е витаминдин таасирин күчөтөт. Тромбоздорго жол бербейт.

В₁витамини (тиамин) нояда (0,9 мг %), буурчакта (0,8 мг %), боордо (0,3 мг %), ашкакта (0,6 мг % ), гречкада, сулууда (0,5 мг %), кара нанда (0,2%) бар.

В₁ гиповитаминозунда адамдын башы ооруйт, тамакка мейил тартпайт, чалып– чарчайт. Андан оор абалда ооздун былжыр чели жабыркайт, тери түлөйт, нерв системасынын функциясы бузулат. Суткалык муктаждын — 1,5 -3,0 мг. РР витамини (ниацин) триптофандан пайда болушун эске алганда ачыткыда (30 мг %), боордо (9-16 мг %), этте (4-9 мг %), балыкта (3-6 мг %),нанда (2-6 мг %), күрүчтө (3-4 мг %), сүттө (1-1,5 мг %), жашылчада (0,7-2 мг %), мөмөлөрдө (0,3-0,4 мг %) бар. Неациндин жетишсиздигинде тери, ичеги-карын, нерв системасынын оорулары пайда болот.

В₆ витамини (перидоксин) боордо (0,7 мг %), этте (0,4 мг %), балыкта (0,1-0,5 мг %), нояда (0,85мг %), нанда (0,1-0,3 мг %), картофелде (0,3 мг %) бар. В₆ гиповитаминозу сейрек кездешет. Анда адамды уйку басат, алы кетет, тамакка мейили тартпайт, кээде ачууланат. Сукталык муктаждыгы -2-3 мг.

В₁₂ витамини (цианкобаламин) боордо (50-130 мкг %), бөйрөктө (20-30 мкг %), жүрөктө (25 мкг %), этте (2-8 мкг %), быштакта (1 мкг %) бар. В₁₂ гиповитаминозунда аз кандуулук пайда болот.

Р витамини (рутин, цитрин) аскорбин кислотасы болгон продуктуларда кездешет. Рутин организмде аскорбин кислотасынын токтолушуна, анын активдүүлүгүнө түрткү берет. Суткалык муктаждыгы – 25 мг.

Н витамини (биотин) боордо (90-140 мкг %), этте (3-5 мкг %), канда (5 мкг%), сүттө

(1-4 мкг %) бар. Биотиндин жетишсиздигинде тери түлөйт, булчуңдар ооруйт, ал кетет, аз кандуулук болот. Суткалык муктаждыгы -150- 300 мкг.

Майда эрүүчү витаминдер

А витамини (ретинол) уйдун, чочконун, куштардын, тресканын боорунда (3,5-15 мг %), сары майда (3,5-15 мг %), сары майда (0,6 мг %), маргаринде (1,8 мг%), жумурткада (0,35 мг%), каймакта (0,23 мг%) бар.

А гиповитаминозунда көздүн функциясы начарлайт, организмдин ооруга туруктуулугу төмөндөйт, тери күдүрөйөт. А витаминге суткалык муктаждын -1мг (3300 ЭБ международные единицы или МЕ).

Д витамини (кальцифирол) – ультракөк нурлардын таасири менен адмадын терисинде синтезделгенге жөндөмдүү. Ал тресканын боорунун майында (5000- 35000 ME%), осетр балыгынын икрасында (320ME%) бар. Д гиповитаминозунун жетишсиздигинде сөөк тканында минералдуу заттардын өлчөмү азаят. Балдарга – итий, чоң кишилерге остеопороз, булчуңдардын бошоңдото болот. Суткалык муктаждык – 100 ЭБ(МЕ).

Е витамини (токоферол) ноя майында (50-120 мг%), пахта майында (50-100 мг%), күн карама майында (40-70 мг%), оливка майында (4,5 -7 мг%), жаңгакта (20-30 мг%), сары майда (1,0-2,3 мг%), мөмө-жемиштерде (0,1-0,6 мг%) бар.

Е гиповитаминозунда жыныс бездеринин функциясы начарлайт, булчуңдар бошоңдойт, эритроциттер бузулууга учурайт. Суткалык муктаждык -2-6 мг.

К витамини (филлохинон). Анын көп өлчөмү капустада, помидордо, аш кабакта, боордо, этте, жумарткада бар. К витамининин жетишсиздиги сейрек кездешет. Анда көпчүлүк учурда геморрагиялык синдром (кан алуу, көгөрүү) байкалат. Суткалык муктаждыгы -1,8-2,2 мг.

МИНЕРАЛДЫК ЗАТТАР

– адамдын тамактануусундагы маанилүү органикалык компоненттер. Бул химиялык элементтердин аз эле өлчөмү организмге физиологиялык таасир берүүгө жөндөмдүү. Организмде болгон бардык минералдык элементтер үч топко бөлүнөт: 1) жашоого өтө керектүү (эссенциалдык); 2) керектүү; 3) аз изилденген же ролу белгисиз болгон элементтер.

Жашоого өтө керектүү элемент организмде жок болуп же жетишсиз киргенде организмдин өсүп-өөрчүшү токтоп калат, ал өзүнүн биологиялык циклин жүргүзө албай, репродукцияга жөндөмсүз болуп калат.

Ал элементти киргизгенде анын жетишсиздиги жоголуп, организм жаашап кетет.

Организмге өтө керектүү элементтерге бардык микроэлементтер жана микроэлементтердин жана ультрамикроэлементтердин кайсы бир бөлүгү кирет.

Адамдын организминдеги болгон минералдык элементтер:

(Таблица 1)

Экинчи топтогу микроэлементтер уулуу. Эссенциалдык микроэлементтердин жетишсиздигинде белгилүү шарттарда жетишсиздик оорусу пайда болот. Эгерде организм уулуу микроэлементтер менен контактта болсо, анда токсикопатия (уулануу) пайда болот.

Аз изилденген микроэлементтердин ролу кийинки 25-30 жылдарда гана белгилүү болуп калды. Кээ бир микроэлементтердин жетишсиздигинен (селен, цинк, темир, йод, марганец) жана уулуу микроэлементтер менен ууланганда коркунучтуу шишиктер жана башка оорулар келип чыгат. Ошондуктан, организмдин элементтик курамын нормага келтирип, ден соолукту сактоо үчүн бул элементтерге организмдин муктаждыгын билүү зарыл.

Адам макро- жана микроэлементтерди абадан, суудан, тамактан кабыл алат. Алар адамдын айлана-чөйрөгө ыңгайлануусунда маанилүү роль ойнойт. Элементтердин балансы дайыма туруктуу болуш керек, бирок алар ичегиде ар кандайча сиңирилип, ички чөйрөгө тарайт. Эгерде биз микроэлементтерди тамактан алсак, анда тамакты бышырганда микроэлементтер 50-70%-ке азаят экен. Мисалы, консерваланган буурчакта жез — 53%-ке, цинк – 43%-ке, магний – 45%-ке, марганец – 26%-ке азаят (И.Бергнер, «Целительная сила минералов», 1998-ж.).

Микроэлементтер жетишсиз болгондо организм аны менен өзү камсыз кылууга аракеттенет. Ал үчүн ичеги-карындан тамак сиңирүү күчөйт же «деполордон» запаста чогулган жерлерден – сөөк, боор, булчуңдар, май тканынан канга чыгарылат. Эгерде организмдин бул «авариялык» системалары өз убагында организмди камсыз кылбаса, анда оору пайда болот. Микроэлементтер адамдын организминдеги тигил же бул биохимиялык процесстердин жүрүшүн күчөтөт же акырындатат, б.а., алар бул процесстердин катализаторлору же басаңдатуучусу (ингибитору) катарындагы ролду ойнойт.

Натыйжада организмде кээ бир белоктордун, майлардын, углеводдордун, ферменттердин концентрациялары жогорулап же төмөндөп, бузулган ткандардын кайра калыбына келиши басаңдайт же күчөйт.

Мындай дисбаланстын себептери көп: стресстер, организмге эссенциалдык микроэлементтердин жетишсиз кирүүсү, радиация, экологиянын бузулушу. Мунун бардыгы азыркы кездеги адамдардын организминде өтө керектүү микроэлементтердин жетишсиздигине алып келет.

Кальций – сөөк тканынын негизги бөлүгү. Кант уюу процессинде; борбордук нерв системасынын тормоздолуу жана козголуунун ортосундагы тең салмактылуулукту сактоодо, булчуңдардын жыйрылуусунда, гликогендин ажыроосунда, кычкылдануу-жегичтүү тең салмактуулукту сактоодо катышат. Кальцийдин жетишсиздигинде балдарда итий, чоң кишилерде остеопороз пайда болот.

Суткалык муктаждык -0,8-1г. Кальций сүттө, быштакта, нояда, хренде, баш пиязда, какта, алмада, ак жүзүмдө, тармал аш көктө, сарымсакта, ит мурунда көп.

Магний нерв импульсту өткөрүүдө маанилүү роль ойнойт. Сеп алдырма, кан тамырларды кеңейтчү, заара айдама касиети бар болуп, артериялык кан басымын төмөндөтөт. Магний өсүмдүктөрдүн хлорофиллинин маанилүү бөлүгү. Магнийге бай топурактуу жерлерде коркунучтуу шишиктер менен жабыркандар аз келет. Магний кальций жана холестерин зат алмашууну жөнгө салат. Магний нерв тканынын нормалдуу иштешин камсыз кылат. Суткалык муктаждык -280-400 мг. Магний кебекте, ар кандай акшакта, жаңгактын түрлөрүндө, буурчакта, нояда, буудайда, капустада, жүзүмдө, четинде, сулуда, алмада, лимондо, ит мурунда, сарымсакта көп.

Фосфор борбордук нерв системасынын функцияларын, организмдин тиричилик процесстерин энергия менен камсыз кылууну жөнгө салат. Фосфордун 80%-и сөөк тканында болот. Суткалык муктаждыгы -1-1,5г. Фосфор сүттө, этте, балыкта, жаңгакта, күрүчтө, буурчакта, буудай нанда, өрүктө, кургатылган жүзүмдө бар.

Калий — миокарддын жыйрылуусунун кармап турууда, булчуңдардын нерв козголуу процесстерин, клетка ичиндеги зат алмашууну камсыз кылууда катышат. Калий клетка аралык негизги ион: клетка ичиндеги калийдин 98%-и жана клетканын сыртындагы калийдин 2%-и нерв импульсун камсыз кылууда абдан маанилүү. Суткалык муктаждык -3-5г. Калий нояда, буурчакта, картошкада, деңиз капустасында, кургатылган мөмө-жемиштерде (какта) жана сүттө бар. Калий тузду көп кабыл алганда, көп иштегенде, травмада, ич өткөндө, көп кусканда керектелет.

Натрий протоплазма менен биологиялык суюктуктардагы осмос басымын кармап турууда катышат. 30%-ке кан плазмасынын жегичтик (щелочтук) резервин камсыз кылат, суу алмашууда активдүү катышат, карын зилинин пайда болушунда катышат, кээ бир тамак сиңирүү ферменттерин активдештирет. Суткалык муктаждык – 4 г.

Кайнатма туз натрийдин негизги булагы. Суткалык муктаждык -8-12гр. Бул нормадан өтүү жарабайт. Япон илимпоздорунун маалыматтары боюнча тузду 30г – дан көп кабыл алган региондордо гипертония оорусунан калктын 40%-нен көбү жабыркайт экен. Ошондуктан япон врачтары менен интенелери «шоолаланган тузду» ачкан. Тузга атайын зыяны жок флюоресценция берүүчү зат кошкон. Ал караңгыда тамак-аштагы ашык тузду апачык көрсөтөт.

Күкүрт – метионин жана цистеин аминокислоталарынын составдык бөлүгү. Алар гормондордун (инсулиндин) курамына кирет. Суткалык муктаждык -4-5г. Күкүрттүн булагы: эт, балык, жумуртка, сүт.

Темир – кан пайда болуу менен клетка ичиндеги зат алмашуусундагы алмаштырылбас компонент. Гемаглобиндин, миоглобиндин, клеткалык дем алууда катышуучу ферменттердин курамына кирет. Темирдин 57%-и гемоглобинге таандык, 20-25%-и – запас, ал боор, көк боор, чучук, бөйрөктөгү запас болуп топтолот. Аялдар этек кир учурунда 80 мг темирди жоготот. Аялдар организминдеги абдан дефицитүү заттар – кальций менен темир. Суткалык муктаждык – 10-20 мг. Аялдар үчүн – 15 мг, кош бойлуулукта – 38 мг. Темирдин булагы: боор, бөйрөк, мээ, эт, жумуртка, гречка, буурчактуулар, алма.

Хлор клетка менен ткандардагы осмос басымын жөнгө салат, суу алмашуусунда, карында туз кислотасынын пайда болушунда катышат. Суткалык муктаждык -5-7 г. Ал тамак-аш менен кабыл алынуучу аш тузу менен канааттандырылат. Суткасына 15 граммдан ашып кетсе, хлордон уулануу пайда болот. Хлордонгон суу Е витаминин бузулууга учуратат. Суу түтүктөрүндөгү сууну хлордонгондо , хлорорганикалык бирикмелер пайда болуп, алар көпчүлүк ооруларга, өзгөчө коркунучтуу шишиктердин пайда болушуна алып келиши мүмкүн.

Жез гемоглобинди, ферменттерди синтездөөгө керек. Ошондой эле темирди органикалык байланыштырма формага айландырууда катышат. Инсулин, адреналиндин иштелип чыгышына түрткү берет. Суткалык муктаждык -2 мг. Жез боордо, деңиз продуктуларында, дан продуктуларында, гречкада, жаңгакта көп.

Кобальт эритроциттердин жана гемоглобиндин пайда болушун күчөтөт. Бул микроэлемент организмде В витаминдин синтездөөсүнө керек. Суткалык муктаждык – 0,1- 0,2 мг. Кобальттын булагы: уй эти, музоонун боору, жүзүм, редиска, бадыраң, карагат, пияз, буурчак, кызылча, кулпунай.

Марганец бардык органдар менен ткандарда , өзгөчө сөөктө, боордо, калкан безинде, бөйрөктө бар. Марганец зат алмашуунун бардык түрүнө (өзгөчө нуклеин кислоталардын алмашуусунда) активдүү түрдө таасир этет. Инсулиндин таасирин күчөтөт, холестериндин алмашуусунда, майларды утилизациялоодо, кан пайда болууда катышат. Борбордук нерв системасынын иштешине абдан керек. Суткалык муктаждык – 5-10 мг. Бир чакан чыны менен чай ичкенде адам 1,3 –га чейин марганецти кабыл алат экен. Марганецтин жетишсиздиги кант диабетинин пайда болушуна түрткү берет. Балдар итий менен ооруйт, скелеттин калыптанышы бузулуп, кол-буттар ийри болуп калат.

Никель кобальт, темир, жез менен бирге кан пайда болууда, өз алдынча — майлардын алмашуусунда, клеткаларды кычкылтек менен камсыз кылууда катышат.

Йод – калкан безинин гормонунун маанилүү компоненти. Тамак-ашта йоддун жетишсиздигинде тиреотоксикоз пайда болот. Йод негизги зат алмашуунун күчөшүнө түрткү берет. Йод кычкылтекти кабыл алууну жана ферменттердин активдүүлүгүн күчөтөт. Адамдын өсүшүнө, жалпы физикалык жана психикалык өсүшүнө, тери, чачтардын абалына таасир этет. Нерв система менен психиканы, жүрөк-кан тамырлардын, ичеги-карындын, жыныс жана сөөк-булчуң системасынын иштешин жөнгө салат. Балдардын нормалдуу чоңоюшуна жана акыл эсинин өсүшүнө абдан керектүү. Суткалык муктаждык – 0,1-0,2 мг. Йоддун булагы – деңиз продуктулары, нан, сүт, жаңгак.

Цинк биздин организмдин бардык клеткаларынын иштөөсүнө керек. Цинктин жетишсиздиги талма оорусу, диабет, катаракта, жүрөк оорулары, мээнин кан тамырларынын куушурулушу, иммундук системанын функциясынын бузулушу, эркектин урук безинин (простатанын) аденомасы, аллергияга, остеопорозго, тери ооруларына, өнөкөт чалыгын чарчоонун өөрчүшүнө түрткү берет.

Цинк адамдын организминде 200-дөн ашуун ферменттерди активдештирүүдө, нуклеин

кислоталарын (ДНК, РНК), белокторду синтездөөдө, клеткалардын бөлүнүшүндө, өсүү жана регенерация процесстеринде, гормондордун (анын ичинен жыныс гормондордун), коллаген талчаларынын пайда болушунда катышат.

Цинк устрицаларда (1000 мг/кг), креветка, балыкта, боордо, этте, аш кабактын уругунда, козу карында, дан азыктарында көп. Дан азыктары менен сояда фитин кислотасы көп болгондуктан, ал цинки байланыштырылып, сиңирилбес түрдү пайда кылып, натыйжада негизинен өсүмдүк тамак-ашты кабыл алгандарда цинктин жетишсиздигине алып келет. Цинктин суткалык муктаждыгы -10-20 мг.

Цинктин жетишсиздиги – ичкилик көп ичкенден, заара айдама дарыларды көп кабыл алгандан, ичеги-карындын өнөкөт ооруларынын натыйжасынан келип чыгат. Анда адамдын даам, жыт сезүү жоголот, жугуштуу ооруларга көп чалдыгат, жарааттар оңой менен айыкпайт, тамакка мейил тартпайт, чач түшөт, тырмактар сынат, адам туталанат, чаалыгып чарчайт. Андан кийин нерв-психикалык бузулуулар пайда болот. Тери жабыркап, анда ар кандай өзгөрүүлөр (исиркектенүү, безетки) пайда болот. Аялдар кандидозго, эркектер простатитке чалдыгат. Балдар болсо өспөй калат.

Селен –организмге абдан керектүү глутатионпероксидаза (ГП) ферментинин маанилүү компоненти. Бул фермент антиоксиданттык таасир берет. Ал клетканын мембраналык структураларын кычкылтектин активдүү формалары менен липиддердин өтө кычкылдануусунан чыккан продуктулардын бузуучу (кыйратуучу) таасирлеринен сактайт. Селен клетканын ядросуна кирет. Эркектерде селендин 50%-и урук бездеринде топтолот. Селен жыныс бездери менен тыгыз байланыштуу. Суткалык тамактанууда селен 50-70 мкг керектелет. Селен организмди онкологиялык оорулардан сактайт. Селен көздүн курчтуулугуна таасир этет, анда көз торчолорунун күн нуруна сезгичтиги жогорулайт.

Селен сперманын туруктуу болушун камсыз кылат. Климакста кездешүүчү терс таасирлерди басаңдатат. Калкан безинин иштешин оңолтот. Уйку бези жана миокарддын инфарктында жардам берет. Селендин жетишсиздиги анын топуракта аз болгондугу менен байланыштуу. Андай шартта өскөн өсүмдүктөрдө селен аз болот.

Селен кара унда, деңиз продуктулары, бөйрөк, боордо, жумуртканын сарысында бар. Селен кара карагатта, аш кабакта, түстүү капустада, жер жаңгакта, буудайдын акшагында көп.

Фтор – Анын 99%-и сөөк тканы менен тиште фторапатит түрүндө болот. Фтор тиштин цементинде көп.

Суткалык муктаждык – чоң кишилерге – 2-4 мг; балдарга 0,1 мг-дан-1,5 мг-га чейин керек. Кпчүлүк учурда фтор организмге суу менен кирет.

Фтор тиштин эмалынын кайра калыбына келишине түрткү берет; тиштин жумшак ткандарына эмалдын киришинен сактайт. Тиштин кириндеги микробдордун таасирин басаңдатат.

Фтордун жетишсиздигинде сөөктөр , тиштер начар болуп, сынат. Балдарда тиштер өз убагында чыкпай калат, сүт тиштери кариеске учурайт; балдардын көрүүсү начарлайт. Улгайгандарда остеопороз күчөйт, сөөктөр сынат.

Фтордун булагы – фторлонгон суу жана анын негизинде жасалган тамак-аш; деңиз продуктулары, желатин.

Кремний. Жер бетинде абдан көп кездешүүчү элемент. Бул жашоонун элементи – ансыз адам, өсумдүк, жаныбарлар жаша албайт. «Сулуулуктун элементи» деп да аталат, себеби ал теринин , чачтын, тырмактардын абалына таасир этет.

Организмде болгон өлчөмү 1-1,5 мг. Бардык орган менен ткандарда бар, өзгөчө кремний лимфа түйүндөрүндө, аортанын туташтырма тканында, трахеяда, тарамыштарда, сөөктөрдө, теринде жана эпидермада көп чогулган. Суткалык муктаждык. Чоң адамдар үчүн – 20-30 мг. Боюнда бар, эмчек эмизген аялдар жана 11 чейинки балдарга кремний 5 эсе көп керектелет.

Организмде кремний сөөк менен кемирчектин негизги затынын калыптанышына абдан керек. Сөөк тканынын минерализациясында түздөн-түз катышат. Кандын уюу системасында активдүү түрдө катышат. Организмдеги талчалуу ткандардын (коллаген) калыптанышына катышып, алардын ийилгичтигин жана туруктуулугун камсыз кылат. Сөөк тканын оңолтот. Заарада сактоо коллоиддерин пайда кылат. Алар кээ бир минералдык компоненттердин кристаллдашканына тоскоол болуп, натыйжада заара жолдорунда таш пайда болууну басаңдатат. Кремний йод, фтор, темир, кобальттын, цинктин ж.б. элементтердин сиңирилишине керектүү. Кремний кычкылы болсо организмден коргошунду чыгарууга түрткү берет. Кремний жетишсиз болгондо чач түшөт, тырмактар сынат, теринин ар кайсы жерлери көгөрөт, тиш эмалы бузулат, тери түлөй, какач пайда болот. Сөөктөрдүн структурасы бузулат, кемирчектерде да бузулуулар пайда болот. Балдар итий менен ооруйт. Улгайгандарда атеросклероз жана сөөктөрдүн сынышы байкалат.

Суу.

Чоң адамдын салмагынын 65% — ин суу түзөт. Боор менен көк боордо 80% ке чейин суу бар. Суу – организмде зат алмашуунун негизги акыркы продуктуларынын бири. Суулу чөйрөдө зат алмашуунун бардык химиялык реакциялары жүрөт. Адамдын сууга муктаждыгы айлана чөйрөнүн шарттары, организмдеги зат алмашуу процесстердин деңгээли, булчуңдардын иштеши, тамактануунун өлчөмү жана сапаты менен белгиленет. Демейдеги шарттарда чоң адам суткасына 1750-2200 мл – ге чейин суу кабыл алат. Бирок аны таза бойдон (чай, компот, суу) организм 800-1000 мл–дей кабыл алат.

Калган суу тамак-аш менен кирет жана организмде да пайда болот. Суу жашылча, жемиштерде абдан көп (массасынын 80-90%-ин түзөт).

Күч – кубат көп жумшалганда организмден тер аркылуу суткасына 10 литрден ашуу суу чыгат экен. Аны менен бирге тер аркылуу минералдык заттар чыгат. Ошондуктан суу – туз алмашуу бирге жүрөт.

Иче турган суу таза, тунук, анча муздак эмес (+12…+14°C) болуш керек. Кайнатылган сууну, минералдык суулар ичүүгө сунушталат.

ОРГАНИКАЛЫК КИСЛОТАЛАР

Лимон, сүт, вино, салиция жана башка органикалык кислоталар жер-жемиштерге, жашылчаларга, ачган сүткө өзгөчө даам бергенден башка, тамак талчалары менен бирге ичегиде чириткич процесстерди токтотуп, ичегини тазалайт.

Түстүү капуста, помидор, сабиз, картофелде 0,3г % бош органикалык кислоталар бар. Бош органикалык кислоталардагы муктаждык — 2г. Кара карагатта (2г %), малинада (2-3г%) лимон кычкылы бар. Малина менен кулпунайдагы бош салицил кислотасы адамдын денесинин температурасы жогорулаганда тердетип, эттин ысышын төмөндөтөт. Органикалык кычкылдардан тартрон кычкылы өзгөчө мааниге ээ. Ал липогенезди углеводдорду ашыкча кабыл алганда углеводдордун майга айлануусун акырындатат. Ошондуктан тартрон кислотасы тамакты ашкере кабыл алгандан келип чыккан өтө семирүүнү алдын алууда абдан керек. Бул кислота капуста, алма, айва, алмурут, сабиз, помидор, бадыраң, карагатта бар.

ИЙЛӨӨ ЗАТТАРЫ, ПИГМЕНТТЕР, ФИТОНЦИДДЕР

Негизги ийлөө заттарын таннин түзөт. Ийлөө заттары Р – витаминдей активдүүлүк жана ийлөөчү касиеттерге ээ. Ошондуктан алар жүрөк – кан тамыр, бөйрөктүн системасынын ичеги – карындын жолдорунун ооруларында абдан пайдалуу. Ийлөөчү заттары болгон жер – жемиштердин тиш камоочу (ооз кууручу) болот. Кургак кара чайда 12-16 г % ийлөө заттар бар.

Каротиноиддер – сары, кочкул сары жана кызыл түстүү майларда ээрүүчү пигменттердин тобу. Аларга сабиз менен томаттын каротини, ит мурундун рубиксантини, сары жүгөрүнүн криптоксанттини кызыл мурчтун уругунун капсантини ж.б. кирет. Каротиноиддер тамактын алмаштырылбас компоненти.

Сары флавондордун антиоксиданттык касиеттери бар. Көбүнчө бул флавондор апельсин, мандарин, курма, сары сливада болот.

Фитонциддер – жыпар жыттууң оңой учуучу бактерияларга каршы таасир берүүчү органикалык заттар. Алар сарымсакта, пиязда, хренде, турупта, жыпар жыттуу чөптөрдө, цитрустардын кыртышында, кара карагаттын жалбырагында, четиндин мөмөсүндө, жалбырагында болот. Фитонциддердин көпчүлүгүнүн негизин эфир майлары түзөт.

Ошондуктан, алар нефритте (бөйрөктүн сезгенишинде), жүрөк менен мээнин кан тамырларынын куушурулушунда, ошондой эле уйку безининин, боордун, карын менен ичегинен ооруларында колдонулбайт.

АНТИОКСИДАНТТАР

Организмде молекулалардын демейдеги кычкылдануусунан абдан реактивдүү, көп убакыт жашабаган ортодогу продуктулар — бош радикалдар келип чыгат. Бош радикалдар дегенеративдүү процесстерде, атеросклерозду, кант диабетин, дем алуу органдарынын өнөкөт сезгенүү ооруларын, муун ооруларынын, катарактанын, коркунучтуу шишиктердин ж.б. пайда болушуна түрткү берет. Бош радикалдар клетканын мембранасына таасир этет, организмдеги антиоксиданттарды кыйрап жоготот.

Антиоксиданттар кычкылдантуу процесстерде пайда болуучу бош радикалдарга каршы таасир этет. Аларга С, Е, РР, рутин, каротин, полифенол кирет.

Ар бир адамдын тамак рационунда антиоксиданттар болуш керек. Антиоксиданттары бар тамак-аш продуктулары төмөндөгү таблицада көрсөтүлгөн.

АНТИОКСИДАНТТАР, АЛАРДЫН ПРОДУКТУЛАРДАГЫ ӨЛЧӨМҮ ЖАНА СУНУШТАЛУУЧУ СУТКАЛЫК ДОЗАЛАРЫ (Купер боюнча)

(таблица 2)

Антиоксидант	Булагы	Сунушталуучу дозасы
С витамини, (аскорбин кислотасы)	Апельсин, түстүү капуста, грейпфрут, кулпунай, киви, карагат	500-3000 мг
Е витамини (альфатокоферол)	Буудайдын угуту, бадам, фундук, жүгөрү майы, пахта майы, жумуртканын сарысы, сары май	200-1200 мг
Бета – каротин (каратиноиды)	Кочкул жашыл, сары, кызгылт сары жашылча менен жемиштер:сабиз, картофель, помидор, ашкабак, абрикос, түстүү капуста, чычырканак, чие, калина	6-30 мг
А витамини	Сүт, жумуртка, боор, балык майы, сыр, сары май	Кошумча препараттар түрүндө кабыл алуу жарабайт
Селен	Деңиз продутулары, боор, бөйрөк, селенге бай жерде өстүрүлгөн буудай	50-100 мг
Коэнзим Q10 (CoQ10)	Балык, жаңгак, майсыз эт, каныкпаган май кислоталары болгон майлар. СоQ10 организмде да пайда болот.	Сунуштар жок

3 таблица

Антиоксиданттарды кабыл алуу өлчөмү

Антиоксидант	Демейдеги суткалык керектөө мг/сут.	Оптималдуу алдын алуудагы кабыл алуу мг/сут.
Е витамини	12	60-100
Бета-каротин	2-6	15-20
С витамини	75	150-200

Боюнда бар кезде, эмчек эмизгенде, тамеки тартканда, операциядан кийинки мезгилде, спортсмендерге ошондой эле абдан күчтүү стресс абалында болгон адамдардын антиоксиданттарга болгон муктаждыгы жогорулайт.

Антиоксидантык таасирге жүзүмдүн уругу нан алынган экстракт ээ. Андагы заттар борбордук нерв системасынын ткандарын бош радикалдардан коргойт. Себеби бул заттар гематоэнцефалдык барьерден өтүүгө жөндөмдүү келет.

АЗОТТУУ ЭКСТРАКТ ЗАТТАРЫ ЖАНА ПУРИН НЕГИЗДЕРИ

Азоттуу экстракт заттары (креатинин, креатин, кармезин, метилгуанидин, бош аминокислоталар) жана пурин негиздери (гипоксантин, гуанидин, ксантин) карын менен уйку безиндеги бездерди дүүлүктүрүп, белок менен майлардын сиңирилишине түрткү берет. Экстракт заттарынын белгилүү өлчөмдөрү зат алмашуунун милдеттүү катышуучусу болот.

Пурин негиздери ар бир клетканын структурасына кирет. Гуанидин РНК – нын калыптанышында катышат. Өтө бышкан этте 40%- ке жакын пуриндер бар. Ал организмдин муктаждыгын толук канааттандырат. Калган 60%- и сорпого өтөт же ажыроого учурайт.

Пуриндерге мээ, боор, бөйрөк, какао, буурчак, ноя, кара чай бай келет. Андагы пурин заттары борбордук нерв системасына дүүлүктүргүч таасир бергендиктен, жүрөк-кан тамыр жана нерв системасы менен жабыркагандарга сунушталбайт. Организмде пуриндердин зат алмашуусу бузулгандан подагра оорусу келип чыгат.

2. ТАМАК-АШ

Тамак-аш – тамактануу үчүн организм сырткы чөйрөдөн алуучу ораникалык жана органикалык эмес заттардын жыйындысы. Тамак-аш организмге ткандардын өсүшүн камсыз кылуу, бузулган ткандарды кайра калыбына келтирүү жана сарпталган энергияны толуктоо үчүн керек. Көмүр кычкыл газ, суу ж.б. органикалык эмес заттар автотрофтуу организмден ( көбүнчө өсүмдүктөрдүн) тамак–ашынын негизин түзүп, алардан гетеротрофдуу организмдерге (кээ бир өсүмдүк, бардык айбанат жана адам) тамак-ашта болуучу белок, май, углеводдор синтезделет.

Адамдын тамак-ашы – атайын кулинариялык даярдоодон өткөн табигый жана жасалма продуктулар. Алар чийки сырьедон механикалык (тазалоо ж.б.) жана жылуулук ыкмалары менен даярдалат. Тамакты бышырганда, ал түрдүү физикалык, химиялык өзгөрүүлөргө дуушар болот. Тамактануунун негизин эт, балык, сүт, жумурткада болуучу белоктор түзөт. Продутуларды бышырганда белоктор коагуляция жана денатурацияга учурайт, ошондой эле ферменттердин таасирине туруксуз болуп калат. Бышкан эттин же балыктын жумшактыгы андагы туташтырма ткань белогунун (коллагендин) гмотинге айланышына байланыштуу. Жогорку температурада углеводдор өзгөрүүлүргө учурап, крахмал клейстерге, амилопектин килкилдекке айланат. Жашылга, жемиштерди бышырганда алардагы дисахарид менен крахмалдан декстрин жана жөнөкөй канттар пайда болот. Майлар ысытканда анча өзгөрүлбөйт, тамакты узак куурганда майдагы каныкпаган кислоталар гана кычкылданат. Даярдалган тамак–ашта сууда эрүүчү В тобундагы витаминдердин (В₁, В₂, РР ж.б.) 70-80% — и сакталат. Бышырганда тамак-аштын түсү өзгөрүлөт. Мисалы, жашылчадагы хлорофилл кычкыл чөйрөдө күрөң жашыл феофитинге, жегичтүү чөйрөдө ачык жашыл хлорофиллинге айланат.

Тамак ферменттердин таасири менен өтө майда бөлүктөргө (белоктор аминокислоталарга, майлар глицерин менен май кислоталарына, угловоддор моносахариддерге) ажырап, сиңгенден кийин орган жана ткандарда кайрадан кайрадан татаал органикалык бирикмелер ситезделет.

Адамдын тамак сиңирүүсү ооздо башталып, анда тамак майдаланып жана шилекейдеги амилазанын (фермент) таасиринен углеводдор ажырай баштайт. Тамак адамдын оозунда 10-15 сек. болуп кызыл өңгөчкө, андан кийин карынга барат. Карын зилиндеги ферменттер (пектин, гастриксин ж.б.) тамактагы белокторду пептонго, айрымдарын аминокислоталарга чейин ажырайт. Адамдын карынында тамак 3,5-4 саат болуп, аз – аздан он эки эли ичегиге өтөт. Анда уйку безинин ферменттеринин (трипсин, химотрипсин ж.б.) таасири менен полипептиддер, бир аз аминокислоталар пайда болот. Майлардын гидролизденишинде өттүн жардамы чоң. Ал липазанын (уйку безинин ферменти) таасирин күчөтүп, он эки эли ичегиде майлар ди-, моно-глицериддерге, май кислоталарына жана глицеринге чейин ажырайт. Углеводдорду (крахмал жана гликоген) a

-амилаза, аминопектидаза, жегичтүү фосфатаза ж.б. ферменттер тамакты акыркы майда түрүнө чейин ажыратат. Тамактын майдаланган жөнөкөй бөлүкчөлөрү негизинен ичке ичегиде сиңирилип, канга жана лимфага өтүп, бүт денеге тарайт. Тамактын сиңбеген калдыктары жоон ичегиге барат. Анда тамактын бөлүнүшүндө пайда болгон айрым уу заттар канга өтүп, боордо бузулуп, организмден бөлүнүп чыгат жана зыянсыз заттарга айланат. Жоон ичегиде пайдалуу микробдор тамактын чиришине тоскоол кылып, К, В тобундагы витаминдерди иштеп чыгарат. Жоон ичегиде клетчатка ажырайт. Анда суу, химустун минералдык жана органикалык бөлүктөрү сиңирилет; заң түзүлүп, сиңбей калган тамак организмден сыртка чыгарылат. Тамак сиңирүү – өтө татаал процесс. Аны нерв системасы жана гуморалдык факторлор жөнгө салат.

3. ТАМАКТАНУУ РЕЖИМИ

Диета (diaita – жашоо шарты, тамактануу режими) – мүнөздөп тамактануунун тамак-аштын химиялык курамы, физикалык касиети, даярдалышы жана кабыл алуу өлчөмүнө ылайык атайын иштелип чыккан режими. Ден соолугу таза адамдын тамактануусун (кесибине, жашына ж.б.-га жараша) тамактануу гигиенасы изилдейт. Оорулуу адамдар үчүн диетаны иштеп чыгуу жана ооруларга сунуш кылуучу илим диетология деп аталат. Адамдын организминин функциясы бузулса диета колдонулат. Туура тандалган диета ар кандай дары каражаттардын таасирин күчөтүп, дарылоого жардам берет. Алдын алмай диета оорунун өнөкөткө айланышына жол бербейт. Чоң киши күнүнө 3-4 жолу (аралыгы 4-5 саат) тамактануусу туура болот. Эртең менен тамак ичкенде суткалык энергетикалык баалуулугу 25%-и, экинчи тамактануусу — 15%-и, түшкү тамактануусу -35%-и, кечки тамактануусу -25%-и түзүшү зарыл.

Желе турган тамактын көлөмү организмдин жеке керектөөсүнө жараша болот. Негизинен, орто эсеп менен, ал суткасына 2-3кг–ды түзөт. Тамактануу режиминде суткалык ритмдүүлүгүн сактоо керек. Тамактануу режимин сактабаганда зат алмашуу (өзгөчө холестерин алмашуусу) бузулат, оорулар пайда болот.

Оору пайда болуп калса организмдин абалын жана зат алмашуун кайра калыбына келтирүүдө туура тамактануу абдан зарыл экендигин билүү керек.

4. КОРУТУНДУ

Ошентип, тамак биздин жашоодо маанилүү роль ойнойт, себеби андан биздин организм тамактап, жаш, күчтүү клеткаларды түзөт. Байырккы кезде адамга табяит колун сунуп, ал андан иштетилбеген тамакты алган. Ал кездеги адам тамакты зүнүн инстинкти боюнча таап алган. Бүгүнкү күндөгү адамдын организми өтө башкача. Анда толтура былжыр, уулуу кычкылдар толуп кеткен жана витамин менен микроэлементтердин жетишсиздиги күчөгөн. Адамдын териси самынды көп колдогондуктан күндүн нуруна да туруктуу болбой калды.

Байыркы адам ден соолугуна пайдалуу тамакты токойлордон, талаадан таап жеген. Азыр болсо, биз химиялык жактан иштетилген сууну ичип, консерваланган тамакты жеп, ууланган аба менен дене алгандыктан, адамдын өмүрүнүн узактыгы азайды. Мисалы, орточо америкалыктын жашоо мөөнөтү 68 жыл экен. Эгерде адам таза табигый тамак алса, ал 900 жашка жетмек.

Ошондуктан адам табигый тамак кабыл алууга умтулуш керек. Биринчиден цивилизациянын өнөр жай продуктуларын (кофе, чай, ичкилик) азыраак кабыл алуу зарыл. Диетанын 50-60%-ин жашылча-жемиштер түзүш керек.

Абдан баалуу адамдын тамагы – жемиштер. Алар – алма, өрүк, чие, цитрустар (грейпфрут, лимон, апельсин), жүзүм, алмурут, курма, бүлдүркөн, кара өрүк, кулпунай, дарбыз.

Жашылчалар организмдин тазалоочулары жана коргоочулары. Алар: брюссель капустасы, артишок, ноя, бадыраң, пияз, сабиз, жүгөрүнүн даны, сарымсак, картофель, аш кабак, помидор, ж.б.

Жаңгак белоктор, углеводдорго бай. Этти жумасына үч эле жолу жесеңер жарайт. Калган убакта белоктун булагы жаңгак болот. Тамакка нояны кошкон жакшы. Ал өсүмдүк белогуна бай, аны организм оңой сиңире алат.

Майлардан жүгөрү, арахис, соя, күн карама, жаңгак, зыгыр майлары абдан пайдалуу. Таттуу тамактын зыяны көп. Ошондуктан бал, тазаланбаган кант, тазаланбаган патока кошуп кабыл алса жарайт.

Дан азыктарынан гречка, кара буудайдан жасалган нан жесе семиртпейт. Майлуу эттен көрө майсыз эт, балык этин, устрица ж.б. продуктуларын рационго киргизсе жакшы.

Куш этинен индюк, жөжө эти сунушталат.

Ичимдиктерден – ширелер, дистилляцияланган суу, минералдуу суулардын түрү, ит мурундун, бөрү карагаттан, чиедеги каражаттан кайнатылган тундурмаларды ичсе абдан пайдалуу.

Азыркы кездеги тамак-аш продуктулары түрдүү процесстеринин таасири менен иштетилип чыккандыктан, натыйжада анда минералдуу заттар, витаминдер жоголот. Кээде андай тамакта организмге жагымсыз таасир тийгизген заттар пайда болот. Ошондуктан, кийинки 50 жылда артрит, жүрөк-кан тамыр системасынын оорулары, бөйрөк оорулары көбөйдү. Анын көпчүлүгүн туура тамактануу жана жашоонун туура жүрүшүн сактаса алдын алуу болот.

5. АДАБИЯТ

1. Кыргыз Совет Энциклопедиясы, т. 2. — Фрунзе, 1977.

2. В.А. Малахов и др. Натуропрофилактика и натуротерапия — М., «Эксмо», 2010

Өсүмдүктөрдү жыйноо календары

 

№ п/п	Өсүмдүктүн аты (Орусча)	Өсүмдүктүн аты (Кыргызча)	Пайдаланылуучу бөлүгү	Жыйноо мөөнөтү
				Жыйноо мезгили	ай
1	Аир лекарственный	аир	Тамыры
2	Алтей лекарственный	Дары гүлкан	тамыры	2-жаштан кем эмес	6,7; 3,4, 10
3	Анис обыкновенный	Кадимки анис
4	Багульник болотный	багульник
5	Барбарис обыкновенный	Кадимки бөрү карагат
6	Береза бородавчатая	Сөөлдүү ак кайын	Жалбырактар, бүчүрлөр		3,4, 4,5
7	Бессмертник песчаный	бозунач	Гүлдөр	Гүлдөгөн кезде	7,8
8	Боярышник пятипестичный	долоно	Гүлдөр, мөмөлөр	Жайында, күзүндө	5,6; 8,9
9	Валериана лекарственная	Дары мышык тамыр	Тамырлар, тамыр түптөр	Күзүндө, жазында	4,9,10
10	Горец птичий	Төшөлгөн сабактуу кымыздык	Тамырлар	Күзүндө, жазында	3,4,9,10
11	Девясил высокий	Бийик карындыз	Тамырлар	2-жаштан кем эмес	3,4,8,9,10
12	Дуб обыкновенный	Кадимки эмен	кыртыш
13	Душица обыкновенная	Күрөн чай чоп	чөп	Гүлдөгөн кезде	6,7,8
14	Ежевика сизая	Кара бүлдүркон
15	Зверобой продырявленный	Сары чай чөп	чөп	Гүлдөгөн кезде, 20-25 см бийиктиги	6,7
16	Земляника лесная	Токой кулпунайы
17	Календула лекарственная	Дары тенге гулу	Гүлдөр	Гүлдөгөн кезде	7,8,9
18	Калина обыкновенная	Кадимки калина	Мөмөлөр, кыртыш	күзүндө, жазында	8,9, 4,5
19	Крапива двудомная	Эки уйлуу чалкан	жалбырактар	Жайында, күзүндө	6,7,8,9
20	Лопух большой	Уйгак	тамыр	Жазында жана күзүндө	3,4, 9,10
21	Малина обыкновенная	Кадимки дан курай	жалбырактар, мөмөлөр	жайында	6,7,8
22	Мать-и-мачеха обыкновенная	Огой эне	Гүлдөр, жалбырактар	жайында, жазында	6,7, 4,5
23	Мелисса лекарственная		Жалбырактар жана сабактардын учу	Гүлдөгөн кезде	6,7,8
24	Мята перечная	жалбыз	жалбырактар	жайында	6,7,8
25	Можжевельник	арча	жалбырактар, мөмөлөр, бутактардын эфир майлары	Күзүндө, жаш бутактары	9,10,11, 4,5
26	Одуванчик лекарственный	Какым	чөп, тамыры	Жазында, күзүндө, жазында жана жайында	4,8,9,10, 5,6
27	Облепиха крушиновидная	Чычырканак	мөмөлөр	Кыштын башында	11
28	Орех грецкий	Жаңгак	Жаш жалбырактар, чийки мөмөлөр, жаңгактын кабы
29	Пижма обыкновенная	Кадимки танацетум	Гүл топтору	Жайдын аягында жана күзүндө	7,8,9
30	Пастушья сумка	Койчу баштык	чөп	Жайдын кургак мезгилинде	6,7
31	Полынь горькая	Эрмен	чөп	жайында	5,6
32	Пустырник пятилопастный		чөп	жайында	6,7
33	Подорожник большой	Бака жалбырак	жалбырактар	Жай бою
34	Ромашка аптечная		Гүл топтору	жайында	5,6
35	Рябина обыкновенная		мөмөлөр	күзүндө	8,9,10
36	Смородина черная	Карагат	жалбырактар, мөмөлөр	Жайында, жазында	6,7 5,6 7,8
37	Тысячелистник обыкн.	Каз тандай	чөп	жайында	6,7,8
38	Фенхель обыкновенный (укроп аптечный)	Жыттуу аш көк	мөмөлөр	Бышкан кездеги уруктар
39	Фисташка натсоящая	мисте			8
40	Хвощ полевой	Кырк муун	чөп, жер үстүндөгү бөлүгү	жайында	6,7,8
41	Хмель обыкновенный	Кулмак	Кулмактын бышкан тобурчактары		7,8,9
42	чабрец	Коко мерен	Чөп, жалбырактар, гүлдөр	Гүлдөгөн кезде	6,7
43	Череда трехраздельная	Ит уйгак	чѳп	жайында	5,6,7
44	Цикорий обыкновенный		Гүл топтору	Жайында, күзүндө	6,7 9,10
45	Шиповник	Ит мурун	мөмөлөр	Жайында, күзүндө	7,8,9,10

 

Абрикос, өрүк — абрикос обыкновенный

Аир — аир болотный

Ак кайың — береза обыкновенная

Алмурут — груша

Анжир – инжир

Амарант — Амарант

Анис — анис обыкновенный

Арча — можжевельник

Аш көк — укроп

Аш кызылчасы — свекла красная

Базилик, райкан — базилик

Бадам- миндаль

Бий алма — айва

Бөрү карагат — барбарис

Гүлкайыр — мальва

Дарбыз — арбуз

Долоно — боярышник

Дүлөй чалкан — крапива глухая

Жаңгак — орех грецкий

Жүзүм — виноград

Ж үгөрү — кукуруза

Зире — тмин

Ит-мурун — шиповник

Ит уйгак — лопух большой

Какым — одуванчик лекарственный

Кадимки дарчын – цикорий обыкновенный

Кадимки өгөй эне — мать-и-мачеха обыкновенная

Каз таңдай — тысячелистник

Карындыз — девясил высокий, большой

Кара бүлдүркөн – ежевика сизая

Көкө мерен — чабрец, зизифора

Кулмак — хмель обыкновенный

Кызыл мыя — солодка обыкновенная

Кырк муун — хвощ полевой

Күрөң чай чөп — душица обыкновенная

Мелисса — мелисса, лимонная мята

Мисте — фисташка обыкновенная

Мышык тамыр — валериана лекарственная

Өчпөс гүл — бессмертник

Пахта — хлопчатник

Сары чай чөп — зверобой продырявленный

Теңге гүл- календула

Топинамбур — топинамбур

Тыт — шелковица

Уйгак — лопух большой

Фасоль, төө буурчак — фасоль

Четин — рябина

Чоң бака жалбырак — подорожник большой

Чычырканак — облепиха крушиновидная

Өсүмдүктүн тизмеси:

 

 

 

Азыркы кездеги республиканын калкынын көпчүлүгү жакырчылыкта жашагандыктан, калктын маянасы аз болуп, майда чарбачылык көбөйүп, анын үстүнө азыркы убакыттагы техника кымбаттагандыктан, көптөгөн проблемалар чыгып жатат. Ошондуктан биз сунуштаган колдонмо бул маселелерди чечүүгө өбөлгө болот го деп ишенебиз. Биздин республика табигый өсүмдүк, жаныбарлар менен минералдык сырьёлорго бай. Аны туура пайдаланса ал кошумча иш орундарын түзүп калктын жашоосун оңолтконго да жардам берет.

Колдонмонун максаты-калкты өзүбүздүн жергебиздеги байлыктар менен тааныштыруу жана мөмө-жемиштерди, дары өсүмдүктөрдү жыйноо, кургатуу жана сактоону туура жүргүзүүгө жардам берүү. Ошондой эле бул продукциянын пайдасын көрүп, туура сатуу да керек.

Аны менен бирге, атайын билими болбогон адамдарга тигил же бул өсүмдүктү өстүргөнгө, тиешелүү участокту тандоо, плантацияны иштетүү боюнча бир аз маалымат берилген. Келечекте калктын арасында атайын адистештирилген кооперация түзсө да жаман болбойт эле. Себеби Союз кезинде дары өсүмдүктөрүн өстүрүүчү атайын адистештирилген совхоздор болгон (мисалы, Ысык Көлдүн Ак Суу районундагы “Арашан”, Панфилов районундагы “Эфиронос”).

Айыл жергесинде өсүмдүктөрдун дарылык касиеттери жөнүндө элдин билими аз болгондуктан, бул китепчеде өсүмдүктөрдүн касиеттери боюнча керектүү маалыматтар берилет. Бул колдонмо республикада биринчи болуп даярдалды.

Сунушталган китеп айылда демейдеги иш-аракеттерди колдонуп, пайда алуу мүмкүнчүлүктөрүн көбөйткөнгө, ошондой эле калктын табигый, витаминдүү, экологиялык таза продуктуларды кабыл алып ден соолугун чыңдоого жардам болот. Социалдык- экономикалык көрсөткүчтөрүн жогорулатууга көмөк берет.

Бул китепте 60-ка жакын пайдалуу жана дары өсүмдүктөр жөнүндө кыскача маалымат берилген. Алар менен ар кандай ооруларды дарылап ден соолукту оңолтсо жарайт. Элдик медицинанын миңдеген жылдык тажрыйбасы азыркы кезде илимий клиникалык медицинанын негизине зор салым кошту. Азыр деле калк көпчүлүк жапайы өсүмдүктөрдү кеңири колдонуп келе жатат.

Кийинки кезде өсүмдүк продуктуларынын ролу да өстү. Өсүмдүктөр адамга керектүү белокторго өсүмдүк майларына, витаминдерге, микроэлементтерге, минералдуу туздарга, фитонциддерге бай келет. Ошондуктан өсүмдүктөрдүн даамдуу, таттуулугунан башка, алардын дарылык касиети көп. Мындан тышкары оорунун күчөп кете элегинде алдын алуу, жана адам активдүү узун өмүр сүрүү үчүн алар кеңири колдонулат.

Көптөгөн жылдарда адамдын организминин органдар менен системалары, алардагы зат алмашуу өсүмдүктөрдө болгон заттардын табигый татаал кошулмаларына көнгөн, себеби алар биздин ата-бабаларыбыздын тамагынын негизин түзгөн. Ошентип жүрүп, адам менен айлана-чөйрөдөгү жашылча байлыгы менен ажырагыз байланыш түзүлүп, табият адамга колун сунган. Кээ бир өсүмдүктөрдүн дарылык касиеттерин адам билип алып, кийин тигил же бул ооруларда аны дары катары колдонуп келген.

Илдетке чалдыккан жаныбарларга өзүн-өзү сактоо инстинкти жардам берет. Адам убакыт өткөн сайын, жаныбарлардан бөлүнүп, табияттан даба издеген. Ошентип адам байыртан бери чийки өсүмдуктөрдү жегени менен бирге, өсүмдүктөрдүн түбүн, тамырларын отко көмүп даярдап жеген. Андан кийин өсүмдүктөрдү айдап, өстүргөн. Карапа идиштерди колдоно баштап, дары өсүмдүктөрүнөн ар кандай ширелер, кайнатма, тундурмаларды даярдаган. Ошентип илгертен бери организмди чыңдоо каражаттарынан суу менен дарылоо, массаж, мүнөздөп тамактануу жана фитотерапия (өсүмдүктөр менен дарылоо) элге жагып, туруктуу болуп келген.

Содержание книги:

• Кириш сөз
• Бөлөгу 1. Ѳсүмдүктөрдүн пайдалуу касиеттери
• Бөлөгу 2. Үйдүн жанында жана бакта эмне өстүрсө болот?
• Бөлөгу 3. Ѳсүмдүктөрдүн түзүлүшү
• Бөлөгу 4. Ѳсүмдүктөрдү жыйноо, кургатуу жана сактооо
• Бөлөгу 5. Дары өсүмдүктөрдү үй шартына колдонуу
• Бөлөгу 6. Кээ бир пайдалуу жана дары өсүмдүктөр жөнүндө кыскача маалымат
• Бөлөгу 7. Корутунду

Статьи и книги по теме:

• Адам жана ɵсүмдүктɵр
• Человек и растения
• Пищевые растения в косметике
• Фитотерапия и организация фитобаров
• Сбор, сушка, заготовка и хранение полезных и лекарственных растений
• Кээ бир дары жана пайдалуу өсүмдүктөрдү жыйноо, кургатуу, сактоо боюнча колдонмо
• Өсүмдүктүн тизмеси
• Өсүмдүктөрдүн кыргызча-орусча сөздүгү
• Өсүмдүктөрдү жыйноо календары
• Туура тамактануунун негиздери
• Хвала пчеле
• Аарыга алкыш
• Укмуштуу гүлдөр
• Жыпар жыттуу жана керемет даамдуу ѳсүмдүктѳр
• Русско-кыргызский пояснительный словарь по курортной, восстановительной и традиционной медицине

Бөлөгү 7. Корутунду

Бул кыскача жазылган китептеги сунуштар кирешелерди көбөйтүү мүмкүнчүлүктөрдү туура пайдаланууга жол берет. Мындан тышкары, калктын ден соолугун чыңдаганга витаминдүү, экологиялык жактан таза продуктуларды пайдаланганга маалыматтар берилген.

Ар кайсы жапайы өскөн өсүмдүктөрдү жыйнап, сатуудан кандай пайда алуу боюнча мисалдарды сунуштайбыз.

Мисалы, жапайы өсүмдүктөрдөн кандай пайда алса болот? Эгерде адам туура жыйнап, кургатып 100 кг күрөң чай чөп, же сары чай чөп, же бака жалбырак чогултса, анын 1 килосу болжол менен 40 сом болсо, 100 килосу 4000 сомду берет.

10 кг абрикосту чогултуп, кургатса, андан 2-3 кг кургак абрикос чыгат. 1 кг жаңы бышкан абрикос 40-50 сом турса, кургатылгандын баасы 2-4 эсе көтөрүлөт. Кургатканга анча деле күч кетпейт: эң башында бир аз убакыт абрикосторду күнгө тоборсутуп, андан кийин кургаткычта 30-40⁰ С-да кургатса жарайт, электр энергиясы деле көп кетпейт.

Огороддо, плантацияда кээ бир өсүмдүктөрдү өстүргөндө болжол менен 1 га жерден: календуланын гүлү 300-400 кг; валериананын тамыры 800-1000 кг (аны буудайдын арасына да өстүрсө болот экен, буудайды чаап алгандан кийин кеч күздө тамырлар казып алынат); жалбыз -200-300 кг; мелисса 200-300 кг, жыпар жыттуу өсүмдүктөр 200-300 кг чыгат.

Ошондо, 1 кг кургак сырьёнун баасы болжол менен: валериана — 5-7 доллар, календула — 2-4 доллар, жалбыз — 4-6 долларды түзөт.

Бул сунуштар калктын кирешелерин андан ары көбөйтүүгө жардам берүүгө багытталган. Ошондой эле күнүмдүк жашоодо пайдалануу, витаминдүү өсүмдүктөрдү тамак-аш менен бирге кошуп ден соолугун чыңдоого түрткү болот.

Содержание книги:

• Кириш сөз
• Бөлөгу 1. Ѳсүмдүктөрдүн пайдалуу касиеттери
• Бөлөгу 2. Үйдүн жанында жана бакта эмне өстүрсө болот?
• Бөлөгу 3. Ѳсүмдүктөрдүн түзүлүшү
• Бөлөгу 4. Ѳсүмдүктөрдү жыйноо, кургатуу жана сактооо
• Бөлөгу 5. Дары өсүмдүктөрдү үй шартына колдонуу
• Бөлөгу 6. Кээ бир пайдалуу жана дары өсүмдүктөр жөнүндө кыскача маалымат
• Бөлөгу 7. Корутунду

Статьи и книги по теме:

• Адам жана ɵсүмдүктɵр
• Человек и растения
• Пищевые растения в косметике
• Фитотерапия и организация фитобаров
• Сбор, сушка, заготовка и хранение полезных и лекарственных растений
• Кээ бир дары жана пайдалуу өсүмдүктөрдү жыйноо, кургатуу, сактоо боюнча колдонмо
• Өсүмдүктүн тизмеси
• Өсүмдүктөрдүн кыргызча-орусча сөздүгү
• Өсүмдүктөрдү жыйноо календары
• Туура тамактануунун негиздери
• Хвала пчеле
• Аарыга алкыш
• Укмуштуу гүлдөр
• Жыпар жыттуу жана керемет даамдуу ѳсүмдүктѳр
• Русско-кыргызский пояснительный словарь по курортной, восстановительной и традиционной медицине