Бөлөгу 6. Кээ бир пайдалуу жана дары өсүмдүктөр жөнүндө кыскача маалымат

Абрикос

— кадимки өрүк. Бийиктиги 3-8м-ге жеткен роза гүлдүүлөр тукумундагы мөмөлүү дарак. Анын 8 түрү бар. Алардын ичинен кадимки өрүк абдан баалуу. Аны — ден соолуктун мөмөсү дейт. Абрикостун сөңгөгүнүн диаметри 30см ден ашуун, кабыгы боз күрөң, картайган дарактарда узунунан келген жаракалар болот: жалбырактары чоң, кезектүү, жумуртка сымал, учу ичкерээк, кыры майда арадай, сабактары кызыл-кочкул. Дарак март-апрелде гүлдөй баштай, гүлдөрү жалбырактарынан мурда ачылат. Гүлдөрү бирден, чоң, мала-кызыл, бир энелик, көп аталыктан турат. 3-4 жылдык болуп жетилгенде мөмө байлайт. Мөмөсү июнь-августта бышат. Мөмөлөрү тегерек – кырдуу баркыттай сары-кызгылт, даамы таттуу алардын салмагы 10-70г. Абрикостун данеги – овалдуу-ланцеттей, уругу жалпак, мала-күрөң, таттуу же ачуу. Республикада жергиликтүү дарактардан негизги орундарды ээлейт. Бактарда өстүрүлөт. Жапайы түрү Кеминдин, Түштүк Кыргыз, Чаткал, Фергана кырларынын этектеринде өсөт.

Дүйнөдө эң даамдуу, таттуу абрикостор республиканын түштүгүндө – Баткен аймагында кеңири өстүрүлөт. Абрикоско аарылар көп келет, анын нектарынан тышкары алар чаңчасын жыйнайт.

Кадимки өрүктө 4,7-27% кант, пектин заттары, органикалык кислоталар, ийлөө заттары, аскорбин кислотасы, В₁, В₂, В₁₅, Р, РР витаминдери минералдык туздар бар, каротин (А провитамини) көп. Абрикосто өзгөчө калий көп, бышкан өрүктө ал 305, кургатылганында 177мг %-ти түзөт. Кургак абрикосто 75-80% кант болот. Данегинде 58%-ке чейин кургабаган өсүмдүк майы бар. Мындан тышкары данегинде В₁₅ витамин болот. Данектин ачуулугун гликозид амигдалин берет. Абрикостун данегинен абрикос май чыгарылат, анда амигдалин жоготулат.

Абрикостун мөмөсүн бышкан кезде же кургатылган түрдө жесе жакшы. Андан варенье, ширелер, компоттор даярдалат. Кургатылган, данегинен ажыратылган абрикос (курага) жогорку калориялуу болот. Аны суткасына 100-150 граммдан организмди чыңдоо каражаты катары, катуу ооругандан кийин, кош бойлуулукта, балдарга берсе сонун.

Жүрөк — кан тамыр ооруларында абрикос абдан пайдалуу. Себеби андагы калий көп болгондуктан, ал кандагы натрийдин ашыгын чыгарып, зааранын чыгышы оңолот. Кургак абрикос ич катканда ичти да жумшартат. Кургак өрүктү жөн деле жейт, же андан компот, кисель кайнатса болот, сорпо да бышырса жарпайт. Ал үчүн кургак өрүктөн 1 бөлүк , 1 бөлүк кант жана 2 бөлүк күрүч алса туура болот.

Абрикосту кургатканда 4 кг бышкан абрикостон 1 кг кургагы чыгат, көп убакыт бою сакталат. Көпчүлүк учурда өрүк күндө кургатылат. Ал үчүн абрикосторду суу менен чайкап, экиге бөлүп, данегин чыгарат. Андан кийин аларды 10-12 минутага лимон кычкылынын эритмесине салат (1 стакан сууга 2 чай кашык лимон кычкылы туура келет). Ал убакыт өткөндөн кийин калбырдай тешиги болгон идиштерге жайып, күнгө 3-4 күн кургатып, андан кийин бардыгын бириктирип, көлөкө жерде кургатат.

Абрикос темир жетишсиздигинен пайда болгон аз кандуулукта, гипо- жана авитаминоздо сунушталат. Абрикосто кант көп болгондуктан кант диабетинде жегенге жарабайт. Данектен алынуучу абрикос майы кээ бир дарыларды, бет майларды жасоодо пайдаланылат. Бышкан абрикосту косметика маскасы үчүн колдонсо жарайт.

Абрикостон чыккан чайыр кээ бир дарылардын курамына кирет. Чайырды апрель-августта жыйнайт. Желдетилген сарайларда, кабаты 2-3 см кылып кагазга жаят. Кургак сырье саргыч, тунук кесиндилер, даамы таттуу келет. Данегинин катуу кыртышы активдештирилген көмүр жана жогорку сапаттагы боёкту чыгарууда пайдаланылат.

Ак кайың

— эл суйгөн популярдуу дарак. Анын бийиктиги 20-25м, бутактары салаңдап турат, кабыгы ак, жылма болот. Жаш кызыл-күрөң бутактары чайырлуу сөөлдөр менен капталган. Гүлдөрү эки жыныстуу, сөйкөдөй болуп чогулган. Аталык сөйкөлөрү бутактардын учунда 2-4 чачыча болуп жайгашкан. Энелик сөйкөлөрү – бирден, аталыктан эки эсе кыска, четки кыска өркүндөрдө жайгашкан. Мөмөсү – канаттуу данектер. Ак кайың апрель – майда гүлдөйт, мөмөсү август-сентябрда бышат.

Дарылык максатта негизинен ак кайыңдын бүчүрлөрү, кээде жаш жалбырактары колдонулат. Бүчүрлөрү эфир майларына бай келет. Ошондой эле, анда флавоноиддер, ийлөө заттары, чайырлар, С витамини, сапониндер ж.б. заттар бар. Жалбырактарында ийлөө заттары, чайырлар, С витамин, каротин эфир майлары, ж.б. организмге пайдалуу заттар табылган.

Ак кайыңдын бүчүрлөрү февраль-март айларында ачыла электе жыйналат. Кышында январь-февралда да жыйнаса жарайт. Ал үчүн жаш бутактарын кыйып алып, аны боолоп, караңгы жерге бүчүрлөр барсайганча сактап, кийин 3-4 жума кургатат. Андан кийин ал боолорду таптап, бастырып, силкип, же бүчүрлөрдү терип алып, ар кайсы кошундулардан тазалап, кагаз пакеттерге салып коёт. Бүчүрлөрдүн сактоо мөөнөтү – 2 жыл.

Ак кайыңдын бүчүрлөрү негизинен заара айдама каражаты катары табарсык сезгенгенде, ак шишикте, өт баштыкчасы менен өт жолдорунун сезгенүү ооруларында, тердетүүчү, жаратты айыктыруучу каражат катары колдонулат.

Ак кайыңдын жалбырактарынын таасири анча күчтүү эмес. Жалбырактарды ак кайың гүлдөгөндө терсе сонун, алар ошол убакта жыттуу, жабышкак, микробдорду өлтүрүүчү фитонциддерди көп чыгарат. Аларды тез эле кургатуу зарыл. Ак кайыңдын ширеси таттуу жагымдуу келет. Ал эрте жазда кар ээриген кезде 15-20 күндүн ичинде алынат. Дарактын сөңгөгүн стамеска менен үч бурчтуу тешик кесип, анын жогорку бурчун ылдый каратып чыгарат.

Ага калайдан кобулча киргизет. Ширени алгандан кийин дарактагы жараны мырза карагайдын чайыры, мом, пластилин менен чаптап коет. Диаметри 25-30см болгон ак кайыңдан орто эсеп менен суткасына 40-45л шире алса болот. Саат 12 ден 18-ге чейин ал көп чыгат экен. Ширени токойдо кыюу пландаштырылган ак кайындардан алса болот. Ичке, жаш ак кайыңдардан шире чыкпайт.

Ак кайыңдын ширесинде фруктоза, органикалык кислоталар, витаминдер, микроэлементтер ж.б. пайдалуу заттар бар. Өзгөчө жаз айларында мындай заттар организмге өтө керектүү. Ошондуктан ак кайыңдын ширесин системалуу түрдө ичсе ал организмди чыңдап, тонусун жогорулатат. Ак кайыңдын ширеси витаминдердин жетишсиздигинде, бронхитте, туберкулездо, ревматизмде, бөйрөк менен табарсыкта таш пайда болгондо, аз кандуулукта, ангинада, чыйкан чыкканда, ак шишикте сунушталат.

Ак кайыңдын ширеси менен башты жууганда чачтар түшпөй калат жана өсө баштайт. Косметика өндүрүшүндө ак кайыңдын ширеси лосьондорду чыгарууда пайдаланылат. Бетке безетки чыгып же анда пигменттүү темгилдер пайда болсо, бетти ак кайыңдын ширеси менен аарчып турса жакшы болот.

Ак кайыңдын бутактарынан шыпыргы жасап, мончодо колдонсо булчуңдар, муундар ооруганда жардам берет жана бутактагы жалбырактардан чыккан жыпар жыттуу ис организмди чыңдайт, сеп алдыртат, дем алуу органдарына жакшы таасир этип, какырыкты чыгарууга жакшы жардам берет.

Алмурут

— мөмөлүү дарак. Бардык жерде культурада өстүрүлөт. Алмуруттун мөмөсүндө 10% канттар, 0,3% ийлөөчү заттар, 2,6% клетчатка бар. Алмурут жаңыдан үзүлгөн, кургатылган, консерваланган түрдө, ошондой эле варенье, повидло түрүндө колдонулат. Анын ширеси заара айдама касиетке ээ болгондуктан, заара жолдорунда таш пайда болуу оорусунда сунушталат. Ошондой эле кургатылган алмурутту кайнатып жөтөлгөндө, ич өткөндө, эт ысыганда ичсе жакшы.

Амарант

— амаранттар тукумундагы өсүмдүк уруусу. Бийиктиги 20-100 см келген бир жылдык чөп. Жалбырактары жөнөкөй. Гүлдөрү эки жыныстуу, жалбырак колтугунда топтолушкан. Мөмөсү бир уруктуу, кутуча. Амаранттын кээ бир түрлөрү өсүмдүктөр катары гүлзарларда, парктарда өстүрүлөт. Малга сонун тоют болот.

Медицинада амаранттын уругунан чыгарылган май колдонула баштады. Ал сезгенүүгө каршы, жараатты айыктыруучу касиеттерге ээ. Амаранттын майы гастритте, карын жана он эки эли ичегинин жарасында колдонулат.

Анжир

— тыттар тукумундагы мөмөлүү дарак. Анын жаңы бышкан мөмөлөрү аскорбин кислотасы, В₁,В₂ витаминдерге, минералдык заттарга (калий, кальций, магний, фосфор, ж.б.) бай келет. Канттардын (глюкоза, фруктоза) өлчөмү 20-30% ке жетет. Ошондой эле инжирдин мөмөсүндө пектин заттары, клетчатка бар.

Анжирдин мөмөсү — таттуу продукт. Ал жаңы бышкан кезде, кургатылган түрдө колдонулат. Анжирден варенье, джем, конфет, вино чыгарылат. Кургак мөмөсүндө 70% ке жакын кант болот. Анжир жүрөк-кан тамыр ооруларында, аз кандуулукта абдан керек. Тамак сиңиртүүчү касиетке ээ, ич катканда ичти жумшартат.

Анис

— кадимки анис. Бийиктиги 60см-ге жеткен бир жылдык чатырдуулар тукумундагы өсүмдүк. Анын сабагы издүү тегерек, тамырдын башындагы жана астынкы сабактарынын жалбырактары узун саптуу, тегерек, бөйрөктө, жогорку жалбырактары эки ирет канаттай татаал, башкы жалбырактары үчүлүк татаал.

Сырьесу — анистин бышып жетилген мөмөлөрү (уруктары). Өсүмдүктү чалгы менен чаап алат, кургатып, бастырылат жана кошундулардан тазаланат.

Анистин уругу жумурткадай же алмурут сымал, өзүнчө бөлүнбөйт, узундугу 3-5 мм, туурасы 2-3мм. Уруктун учунда беш тиштүү чөйчөкчө бар, негизинен түбүндө көп учурда чатырдын нурунун калдыгы жабышып турат. Уруктун сыртын кыска түк баскан, даамы таттуурак, жыпар жыттуу келет.

Анистин уругунда 3,2% эфир майы бар. Анын курамына анетол (80-90%), анис альдегиди, анис кислотасы кирет. Анистин уругунда 28% өсүмдүк майы бар, ал -3°С-да тоңот. Анистин уругу какырык чыгаруучу касиетке ээ, ошондуктан анистин эфир майы нашатыр – анис тамчылары жана эликсир жасоодо колдонулат.

Арча.

Арчалар тукумунан. Дайыма көгөрүп туруучу дарак. Бийиктиги 1-12 м. Жалбырактары майда катуу, ичке бутактарга тыгыз жабышып, түрпүчүлөр түрүндө болот. Гүлдөрү майда, жазында гүлдөйт, уруктары томолок келген тобурчактарынын ичинде жайгашат. Тобурчактын өңү кара-көк, үстү боз нерсе менен капталган. Тоо беттеринде, бадалча түрүндө таралган. Кыргызстанда арчанын ар кайсы түрлөрү – жапалак арча, сары арча, кара арча ж.б. өсөт. Сырье катары арчанын татуу, жыпар жытуу тобурчактары күзүндө жыйналат, көлөкө жерде кургатылат. Химиялык курамында канттар (40%ке чейин), юниперин гликозиди, флавононддер, чайырлар (95%-ке чейин), органикалык кислоталар, ийне жалбырагында — аскорбин кислотасы көп. Тобурчактарын кайнатын ичсе тамакка мейил тарттырат, заараны айдайт. 50 г тобурчакты 1 стакан сууга кайнатып, чыпкалап, ага бир аз кант кошуп, дагы кайнатып, 1 чай кашыктан тамакка чейин 3 маал ичсе тамакка мейил тарттырат. 100 г тобурчакты 1 литр cууда кайнатып, ага кол-бутту малып отурса кызыл жүгүрүктө, муундардын сезгенишинде жардам берет.

Аш көк

— чатырдуулар тукумундагы жыпар жыттуу бир жылдык өсүмдүк.

Сабагы түз, 50-100см, бийик, жылма, кочкул жашыл, ак тилкелери бар; жогорку жагы бутакталган, көк- жашыл түстө. Жалбырактары канаттай татаал, ичке, жипчедей. Гүлдөрунүн көрүнүшү чатырга окшогон топ гүл, алардын топ гүлдөрү өзүлөрүнүн гүл сапчалары менен башкы кыска гүл саптын учуна нур сыяктуу жайгашкан. Гүлдөрү мала сары түстө. Июнь-июлда гүлдөйт, уругу 5-6 мм, сары күрөң. Сырье катары уругу жыйналат. Бардык жерде культурада өстүрүлөт. Байыркы эле кезде аш көк жыпар жыттуу жана дары өсүмдүгү катары колдонулуп келген.

Аш көктүн жашыл жалбырактары менен сабагында С, В, В₂, Р, РР, Е витаминдери бар. Аш көктүн уругунда 2,5-4% эфир майы, 10-20% өсүмдүк майы, протеин, ж.б. болот.

Аш көк ичеги-карындын түйүлүп ооруганда жакшы жардам берет. Ичегидеги чириткич процесстерди азайтып, ич көпкөндү басаңдатат. Аны менен бирге аш көк артериялык кан басымды төмөндөтөт. Заара айдама, какырык чыгаруучу да касиетке ээ. Аш көк тамакка татымал катары колдонулат. Элдик медицинада аш көктүн уругун кайнатып, анын тундурмасы тамакка мейил тарттыруу, тамак сиңирүү үчүн, сеп алдырма, ич көпкөндү басаңдатуучу, ошондой эле эмчек эмизгендердин сүтүн көбөйтүүчү каражат катары кеңири колдонулат.

Аш көктүн тундурмасын кантип даярдайт. Жанчылган аш көктүн уругунун 1 аш кашыгынын үстүнө 0,5л шаркырап кайнаган суу куюп, 15-20 минута термоско куюп же идишти жылуудап ороп коюу керек. Андан кийин аны чыпкалайт. Күнүнө 3-5 маал Ѕ стакандан тамакка 15-20минута калганда ичсе жакшы. Бир жумадан кийин 3-4 күн дем алып, андан кийин кайра кайталаса жарайт.

Аш кызылчасы.

Эки жылдык, түбү жоон өсүмдүк. Жалбырактары чоң, маңыздуу болот. Бардык жерлерде эгилет. Анын тамырында белоктор (клетчатка темир) иод, аскорбин кислотасы, В, В₂, Р, РР витаминдери, фолий кислотасы бар. Жалбырагында аскорбин кислотасы, каротин, бетаин бар. Аш кызылчанын бардык бөлүктөрү тоют катары малга берилет. Ар бир гектарынан 150-500 ц түшүм берет.

Аш кызылчадан даярдалган ар түрдүү тамак – аштар мүнөздөп тамактанууда кеңири колдонулат. Андагы клетчатка менен органикалык кислоталар ичеги- карындын иштешин оңолтот. Витаминдердин тобу андагы темир менен бирдикте аз кандуулукта чоң жардам берет. Ошондой эле аш кызылчасы атеросклероздо гипертония оорусунда, боор менен бөйрөк ооруларында абдан пайдалуу болот.

Базилик

райкан — эрин гүлдүү тукумундагы бадал же бадал сымал өсүмдүк. Анын 150гө жакын жапайы түрү бар. Мелүүн климаттуу райондордо эфир майын алуу үчүн айрым түрү өстүрүлөт. Гектарынан 40-80 ц жашыл масса алса болот. Базилик гүлдөгөнгө чейин жыйналат. Базилик катар аралыгы иштетилүүчү өсүмдүктөр сыяктуу айдалып, жер семирткичтер менен азыктандырылат. Тамак-ашка базилик татымал катарында пайдаланылат.

Жанчып майдаланган кургак базилик жагымдуу кычкыл даамдуу, аны ар түрдүү тамак-ашка кошсо жакшы. Базиликтин жалбырагында Р витаминдин булагы рутин дана А провитамини көп. Ич көпкөндө жакшы жардма берет. Базиликке уксус менен туз, cуу кошуп кайнатып, бүйлөөлөр сезгенде оозду чайкаса жарайт.

Бадам

— роза гүлдүүлөр тукумундагы дарак же бадал өсүмдүгү. Гүлү ак же кызгылт,данеги ширин, анда 54% май, 21% азоттуу, 13% азотсуз заттар бар. Токойдогу кээ бир бадамдын данеги ачуу болот. Ал амигдалин деген уулу заттын көп болгондугу менен байланыштуу. Ар гектарынан 400 кг-га чейин түшүм алынат. Айрым дарагынан 10 кг дан ашуун таттуу данек алууга болот. Кондитер өнөр жайында данеги пайдаланылат. Мындан тышкары бадам (миндаль) майы да чыгарылат.ал косметикада колдонулат.

Барсылдак, крыжовник.

Бийиктиги 130см-га жеткен бадал. Жаш бутактары тикендүү, жалбырактары татаал, сабагына кезектешип жайгашат. Гүлдөрү мала көк, 2 жыныстуу, 5 мүчөлүү. Топ гүлү чачы, кээде жалгыздан болот. Мөмөсү-жемиш, көп уруктуу, андан кыям, вино жасалат. Кыргызстанда өстүрүлөт, вегатитивдик жол менен көбөйөт.

Дарылык максатында мөмөлөрү пайдаланылат. Барсылдактын мөмөмлрүндө 10% ке жакын канттар( фруктоза, глюкоза, сахароза), органикалык кычкылдар ( негизинен лимон кычкылы), 1%-ке жакын пектин заттары. Барсылдактын мөмөлөрү С,В,Р витаминдерине бай келет. Андан тышкары темир, жез, фосфор ж.б. макро-жана микроэлементтер бар. Барсылдактын өзүн жесе жакшы. Ошондой эле варенье, джем, мармелад, шире, конфет жасоого жарайт.

Бий алма. Айва.

Бийиктиги 1,5-7м болуп өскөн мөмөлүү дарак. Бий алманын мөмөсүндө 12% фруктоза, глюкоза, алма, лимон кычкылдары, пектиндер, аскорбин кислотасы, микроэлементтер(темир, жез ж.б.) бар. Бий алма бышырылган, консервацияланган түрдө колдонулат. Бий алманын мөмөсүнүн кыртышындагы эфир майлары тамакка абдан жагымдуу жыт жана кычкылыраак даам берет. Жаңы үзүлгөн бий алмадан шире чыгарып аны аз кандуулукта колдонсо жакшы жардам берет. Бий алманын оозду куруштуруучу (камаштыруучу) таасири бар.

Бий алманын уруктарын жанчып, үстүнө кайнак cуу куюп чайга окшош демдеп ичсе жөтөлдү жумшартат. Ошондой эле, ошол чай менен бетти жууса, тери жумшарат, тазаланат. Мөмөсүнөн жасалган варенье боор ооруларында жакшы жардам берет, көп кусканда да пайдалуу.

Бөрү карагат.

Бөрү карагаттар бийиктиги 3 метрге жеткен түп тамыры чоң бадал.Негизги тамырынан бутактар кетет. Эски сабагы боз, жашыл-саргыч, боз-саргыч, бутактарында үч же беш бөлүктүү тикендери бар. Кыскарган өркүндөн 2-12 жалбырак чыгат. Гүлү узундугу 3-6 см болгон 15-30 сары гүлдөрү топтолгон ылдый түшкөн чачы, мөмөсү – тегерек же алмурут сымал, кычкыл, кочкул, кызыл. Анда эки узун күрөң уругу болот. Таштуу жерде, cуунун жээгинде, ийне жалбырактуу токойлордон арасында өсөт. Мөмөсүн сентябрь- октябрда, тамырын – кеч күздө, жалбырагын –май- июнда, кабыгын – эрте жазда жыйнайт. Химиялык курамында канттар , органикалык кислоталар, боёочуу заттар, минерал туздары витаминдер бар. Чала бышкан данында, жалбырагында, тамырында, кабыгында анын негизги заты берберин деген алкалоид топтолот. Жалбырагында витамин Е жана эфир майы болот. Бөрү карагаттын мөмөсү тамакка мейил тарттырат, сеп алдырат. Сезгенүүгө каршы, өт айдама касиети бар. Бөрү карагаттын жалбырагынын настойкасы боор ооруларында, төрөттөн кийинки кан агууну алдын алууда, жатындын сезгенишинде колдонулат. Өт жолдору сезгенгенде өттү айдайт, тамырынын кабыгын кайнатып боордун ооруларында ичсе жарайт. Элдик медицина аны ичеги-карын ооруларында, кызыл жүгүрүктө колдонот.

Мөмөсүнөн ар түрдүү тамак-аш продуктулары (ширелер, сироптор, винолор, вареньелер) чыгарылат.

Гүлкайыр

дары гулкан- көп жылдык, чөптүү өсүмдүк. Анын негизги тамыры жоон, андан эттүү четки тамырлар чыгат. Сабактары бирден же бир нече, түз, цилиндрдей, бутактары аз, төмөнкү жагында дарактай катуурак, узундугу 100-150см. Жалбырактары бири-бири менен туш келген жалбырак сабында, жогорку жалбырактары жумуртка сымал, үч-беш айчыктуу, баркытка окшош жумшак гүлдөрү сабактын башында жана жогорку жана ортоңку жалбырактардын колтугунан чыгат. Гүл сабы кыска. Гүлдөрү ак же мала кызыл, 8-12 жалбырактан турат. Мөмөсү- жалпак, диск сымал көп уруктуу – 15-25 уругу бар. Арыктардын, көлмөлөрдүн, каналдардын жээгинде, бадалдардын арасында өсөт. Аны гүлдөгөн кезде күзүндө же жазында чаап алат. Тамырларын топурактан жана майда тамырларынан тазалап 2-3 күн абада көлөкө жерде кургатып, андан кийин катуу пробка кабыгынан тазалайт. Чоң тамырларды узундугу 15 см, аны узатасынан 2-4 бөлүккө кесип, кургаткычка 50-60°С-да кургатат же күн тийбеген жел жүргөн сарайда кургатат. Чөбү бүтүн катып калбаган абактары менен жалбырак, гүлдөрү аралашкан. Жалбырактарынын узундугу 2-10 см, туурасы — 1-9 см. Гүлдөрү сабактын башында жана жогорку жана ортоңку жалбырактардын колтугунда чогулган. Сабактардын жоондугу 8мм-ден көп болбойт. Майдаланган чөптүн өлчөмү 5 см ден көп болбойт. Тамырдын кесиндилери цилиндр сымал, узундугу 35 см, жоондугу 2 см-ге чейин. Гүлкайырдын тамырынын түсү ак, саргыч ак болот. Тамырды сындырганда чаңдайт (крахмал), суу тийсе — килкилдейт. Жыты ансыз. Даамы таттуу, килкилдек.

Химиялык тутуму. Гүлкайырдын чөбү менен тамырында полисахариддер (глюкоза, арабиноза ж.б.) көп. Мындан тышкары 37%ке чейин крахмал, аспарагин, бетаин, пектин ж.б. бар.

Негизинен гүлкайырдын тундурмалары (настой) какырык чыгаруучу, сезгенүүгө каршы дем алуу жолдорунун ооруларында (бронхит, трахеит), ошондой эле ичеги-карын ооруларында (гастрит, колит, ич өткөктө) колдонулат.

Чөбүнөн мукалтин аттуу препарат чыгарылат. Ал какырык чыгаруу үчүн дем алуу жолдорунун катуу кармаган сезгенүүлөрүндө колдонулат.

Дарбыз, арбуз.

Аш кабак тукумундагы бир же көп жылдык өсүмдүк. Түсү мала кызгылт, кызыл, кочкул кызыл. Негизинен дарбызда канттар (фруктоза), В₁, В₂, РР витаминдери, аскорбин жана фолий кислотасы, каротин, пектин заттары, клетчатка бар. Данегинде өсүмдүк майы табылган. Дарбыздын салмагы 0,6-16 кг болот. Гектарынан 150-300 центнер түшүм алынат.

Дарбызда шире көп болгондуктан, cуусунду кандырат. Дарбыз, дарбыздын кабыгы заара айдама касиетке ээ. Ошондуктан, жүрөк-кан тамыр, бөйрөк ооруларында кеңири колдонулат. Дарбыздын ширеси организмден ашык cууну чыгаргандан башка, организмди оңой сиңирилүүчү канттар менен камсыз кылат. Дарбызды кант диабети, аз кандуулук менен ооругандар жесе жакшы.

Долоно

— роза гүлдүүлөр тукумундагы уруусундагы бадал же дарак. Өркүнү тикендүү, жалбырагы жөнөкөй. Гүлдөрү ак, топ гүлү калканча же чачы сыяктуу. Ашы сүйрүү же тоголок. Өңү көбүнчө кызыл, кызгылт сары же кара. Долононун мөмөсү менен гүлүндө флавоноиддер, органикалык кычкылдар, каротиноиддер, ж.б. биологиялык активдүү заттар бар. Мөмөсүнөн экстракт жасалат. Ал жүрөк, гипертония, ооруларын, неврозду алдын алуу жана дарылоодо колдонулат. Мөмөлөрү кургатылгандан кийин кургак салкын жерде сакталат.

Дүлөй чалкан.

Эрин гүлдүүлөр тукумундагы көп жылдык чөп өсүмдүгү. Анын сабагы жашыл, түз, ачаланган, бийик. Астыңкы жалбырактары тегерек же жумуртка сымал, беш ачалуу, ортоңкусу эллипс сымал же үч ачалуу,түктүү, саптуу, үстү кочкул жашыл, асты малаа жашыл. Гүлдөрү эки эриндүү: жогорку эрини-кызыл, астыңкысы сары, гүл жан жалбырагы тикендүү. Июнь айынан сентябрга чейин гүлдөйт. Адырларда, тоонун этегинде өсөт. Гүлдөгөн учурда чөбү терилет. Химиялык тутумунда алкалоиддер, ийлөө заттары, эфир майлары, флавоноиддер (кверцетин, рутин), витаминдер (А,С) бар. 70% спиртке чылап жасаган тундурмасын невроз, гипертониялык оорусунда, миокардитте колдонсо болот. Ошондой эле чайга окшош демдеп ичсе болот. Ал үчүн 15 минута демдеп, 45 минута муздатып, чыпкалап, 1/3 – 1/2 стакандан күнүнө 1-2 маал, тамакка 1 саатка чейин чсе болот. Бул чай 2 сутка гана сакталат.

Жаңгак

– жаңгак тукумундагы дарак. Бийиктиги 20-30м, сөңгөгүнүн диаметри — 1,5м. Шагы коюу, жалбырагынын узундугу 20-40 см, мөмөсү данектүү, тоголок же сүйрү.

Сырьё катары жаш жалбырактарын чогултса болот. Алар кадимки эле температурада же кургатуучу аппаратта 35град.С-да кургатылат. Жаңгактын ядросу тамак үчүн пайдаланылат. Анда 45-77% май, 8-21% белок жана А,В,С витаминдери, каротин, пектин ж.б. биологиялык активдүү заттар көп. Жалбырагында 4-5% ийлөө заттары, эфир майы, ачуу заттар, пектиндер ж.б. заттарга бай келет.

Жалбырактардын негизги ийлөө жана сезгенүүгө каршы таасири бар. Ошондуктан, жалбырактардан кайнатма (настой) жасап бүйлөлѳр сезгенгенде оозду чайкаса болот. Сөөлдү жоготуш үчүн жаңгак жалбырагы менен тармал аш көктүн тамырын кайнатып, сөөлдүн үстүнө компресс жасаса жакшы болот экен. Жаңгактан жаңгак майы чыгарылат.

Жүзүм

— жүзүмдөр тукумундагы өсүмдүк уруусунан, жармашып, чырмалып өсүүчү көп жылдык өсүмдүк. Негизинен жылуу климаттуу зоналарда таралган. Тамыры түптүү, сабагы жоон, кыска, жалбырагы жазы, сабагына кезектешип чыгат. Гүлү майда жашыл. Мөмөсүндө 1 уурусу бар. Айрым сорттору ( кишмиш) — уруксуз.

Жүзүм жаңы үзүлгөндө жана кургатылган түрүндө тамак-ашка пайдаланылат. Андан шампан, шарап, коньяк, шире, компот, мейиз, мармелад ж.б. жасалат. Мөмөсүндо 65-85% суу, 10-33% кант, 0,5-1,4% органикалык кычкылдар, 0,9% белок, 0,3-0,5% минерал заттары, ошондой эле С, В жана В₂ витамини, А провитамини болот. Жүзүмдүн 80%-и кайра иштеп чыгарууга, 5% и как жасоого кетет, 15%-и жаңы үзүлгөндө желет.

Жүзүмдүн мөмөсү менен ширеси заараны жакшы айдайт, тердетет жана ичегинин иштешин оңолтот. Ошондой эле алар боор ооруларында, атеросклероздо, гипертонияда, аз кандуулукта сунушталат.

Жүгөрү, маис

– дандуулар тукумундагы бир жылдык өсүмдүк түрү. Анын бийиктиги 50-80 см ден 5-6 м-ге чейин жетет. Тамыры тарамдуу, жерге 100-150 см кирет. Жылуулукту көп керектейт. Күзгү суукту көтөрө албайт. Жүгөрү — баалуу өсүмдүк. Анын данында 9-12% белок, 4-6% май, 65-70% углевод жана A — провитамини бар. Жүгөрүдөн ун, акшак жасалат. Пиво, спирт жана консерва өнөр жайында кеңири колдонулат.
Жүгөрүнүн чачысында ар түрдүү биологиялык активдүү заттар (ситостерин, май, эфир майы, чайырлар, К, В₁, В₂, В₆, Д, Е витаминдери ж.б.) бар.

Жүгөрүдөн чыгарылган май атеросклерозду алдын алууда жана дарылоодо колдонулат, ошондой эле жүгөрүнүн майы, чачысынын маңызы өт айдама касиетке ээ. Жүгөрү майында Е витамини көп, ал тери ооруларын дарылоодо колдонулат.

Зире

– бийиктиги 30-100 см болгон эки жылдык же көп жылдык чатыр гүлдүүлөр тукумундагы чөптүү өсүмдүк. Сабагы жылма түз, бутакталган. Жалбырактары кезектүү, канаттай татаал жалбырак. Топ гулү – татаал чатыр. Желекчелери 5, ак же мала кызыл. Уругу узунча же кыска эллипс сымал, эки сүйрү бир уруктуу мөмөгө бөлүнөт. Май-июлда гүлдөйт. Тоолордо, жайлоодо өсөт. Өлкөдө ар кайсы райондордо остүрүлөт. Сырьё катары зиренин уругу жыйналат.

Зиренин уругунда 3-7% эфир майы, 15% өсүмдүк майы, 10-20% белок заттары, 4% ийлөө заттары ж.б. бар.

Негизги таасири: тамакка мейил тарттырат, ич көпкөндө жардам берет, өт айдама касиети бар. Эмчек эмизгендердин сүтүн көбөйтөт, заара айдайт, какырыкты чыгарат. Сеп алдырма касиетке да ээ.

Колдонуу ыкмасы: Жанчылган 2 чай кашык зиренин үстүнө 1 стакан (200мл) кайнак суу куюп, бор этип кайнатып, 15-20минута демдейт. Муздагандан кийин чыпкалап, бир күндүн ичинде бөлүп ичет.

Зире жыпар жыттуу татымалдарга кирет. Жанчылган зирени салаттарга, паштеттерге, капустага, сорпого, этке, быштакка себелеп кошсо жакшы. Ошондой эле , нан бышырганда камырга кошулат. Жалбырактары салатка, сорпого салынат. Зиренин уругу ликёр-арак өнөр жайында, парфюмерияда, самын жасаганда пайдаланылат.

Ит мурун

– бийиктиги 2-3 метрге жеткен тикендүү бадал. Сабагында көптөгөн орок сымал тикендер болот. Жалбырактары татаал, элипске окшош тиштүү. Гүлдөрү бир-бирден, же 2-3төн сабакчалардын башында жайгашкан. Гүлдөрүнүн желекчеси — мала кызыл, ак же сары түстө болот. Мөмөсү күрөң, кызгылт жаңгак сымал, борбордук бөлүгү – жайылган гүл жайгашкычы. Бадалдардын арасында, чөптүү жерде өсөт.

Сырьёсу – кочкул кызыл түстөгү бышкан мөмөлөр (ит мурундун ашы). Ал кургатылат. Ит мурундун ашында канттар, пектиндер, органикалык кычкылдар, флавоноиддер ж.б. биологиялык активдүү заттар (витаминдер, В₁. В₂, P , PP, каротин, темир, марганец, фосфор, кальций, магний бар.

Ит мурундун ашы С жана Р витаминдеринин жетишсиздигин алдын алууда ичсе жакшы.

Өт айдама касиети бар. Ошондуктан ал холосас деген дарыны чыгарууда пайдаланылат. Ит мурундун уругунан ит мурун майы иштетилип чыгарылат. Андай май жараны айыктыруучу касиетке ээ.

Ит уйгак.

Бийиктиги 1 метрге чейин жеткен татаал гүлдүүлөр тукумундагы көп бутактуу бир жылдык чөп. Жалбырактары татаал, үч – беш бөлүктүү, сабагында тушташ жайгашкан. Себетинин жээгиндеги гүлү тилчедей, ортоңку гүлү түтүкчөдөй сары же ак, 2 жыныстуу. Топ гүлү шыпыргыдай же калкандай. Мөмөсү – урукча. Июль – сентябрда гүлдөйт. Ит уйгак Кыргызстанда кеңири таралган. Ал өрөөндөн бөксө тоолорго чейинки көлмөлөрдүн, арыктын жээктеринде, негизинен нымдуу жерлерде өсөт.

Ит уйгактын чөбү гүлдөгөн мезгилде жыйналат. Химиялык курамында былжырлар, ачуу заттар, эфир майлары, флавоноиддер, каротин, аскорбин кислотасы, ийлөө заттары, микроэлементтер (өзгөчө марганец) бар.

Ит уйгакты чайга окшош демдеп тамак сиңирүү үчүн, итийде, муундун сезгенишинде, боор, көк боордун жана тери ооруларында ичүүгө колдонсо болот. Ошондой эле тердетүүчү жана заара айдама касиети бар. Мындай чай менен бетти жууса, денени сүрсө болот, аны ваннага кошсо жакшы. 4 аш кашык майдаланган ит уйгактын чөбүнүн үстүнө 1 литр суу куюп, 15 минута демдеп, 45 минута муздатып, чыпкалап 1 аш кашыктан күнүнө 3-4 жолу ичүү керек.

Какым.

Бийиктиги 20-50см. болгон көп жылдык чөп. Тамыры жоон, анын диаметри 2 см. Жалбырактары: тамырга жакыны ланцеттей, астыңкы бети желедей, негиз жагы ичке болот. Алар розеткага чогулган. Жалбырактары чоңдугу боюнча айырмаланып турат, алардын түбүндө cуу аккыч кобулча бар; анын жардамы менен жаан жааганда өсүмдүккө cуу барып турат. Гүл сабакчасы 30 см-дей, түтүк. Эң башында гүл пайда болуучу сабактын учунда табак сыяктуу болуп бүткөн бетинде диаметри 3-5 см болгон жалгыз гүл жайланышат. Гүл алтын сары түстө, татаал гүлдүүлөр тукумуна кирет. Какым массалык түрдө апрель, май айынан сентябрга чейин гүлдөйт. Уругу –күрөң урукча, узундугу — 3-5 мм, ага ак жумшак түктөр (парашюттар) жабышкан.

Какым бардык жерде өсө берет. Дары катарында анын тамыры колдонулат. Элдик медицинада жалбырактары да пайдаланат. Тамыры күзүндө, жалбырактары соолуган кезде казылып жыйналат. Тамырларын топурактан тазалап, жууп, майда тамырларын кесип таштайт. Майдалап кесет, абада 3-4 күн кармап, андан кийин желдетилген сарайда же кургаткычта 40-60 градуста кургатылат. Туура кургатылган тамырлар туурасынан бүрүшкөн, тез кырс этип сынат, үстү кызыл-күрөң, ичи ак, жытсыз, даамы ачуурак –таттуу. Сырье 6 жыл бою сакталат (зыянкечтерден абайлап сактоо керек).

Какымдын тамырында 40% инулин; 20% кант, 2-3% каучук, ачуу гликозид-тараксацин, органикалык кислоталар, сары-кочкулсары түстөгү пигменттер, С, В₂, РР витаминдер, ийлөөчү заттар, эфир майлары бар. Өсүмдүктүн бардык бөлүгүндө өсүмдүк сүтү бар.

Медицинада какымдын тамыры менен чөбү тамакка мейил тарттыруу, тамакты сиңиртүүчү үчүн, боор ооруларында өт айдама каражат катары кеңири колдонулат. Ич катканда да пайдасы тийет.

Какымдын жалбырактары назик, аны салатка кошуп жесе, витамин жетишсиздигинде, аз кандуулукта эрте жазда пайда берет. Салатты төмөнкүдөй жасаса жарайт: какымдын жалбырагы – 100 гр, 50 г көк пияз, 25 г аш көк, 15 г өсумдүк майы, 50г ачытылган капуста, 1 бышкан жумуртка, туз, калемпир. Какымдын вареньеси балга окшош болот. Ал үчүн эртең менен (саат 5-6 да) күн тийген кезде гүлдөрүн үзүп алып, 1000 гүлгө 1 литр кайнак суу, 2кг кумшекер, 3 лимон, чиенин жалбырагынан 25-и алынат. Аны мискейге салып, лимонду сүргүчтөн өткөрүп кошот, үстүнө 1 литр cуу куюп, 15 минутада кайнатып, 12-24 саатка коюп коет. Андан кийин аралаштырып, 2 саат кайнатат, көбүгү алынат. Вареньени айнек банкаларга куюп коет. Какымдан нектар алса да болот. Ал үчүн 3 литрлик банкага 1,5 кг кумшекер салып, жыгач менен тыгыз бастырса, шире чыгат. Дагы гүл кошуп койгондо, какымдын чаңчасы банканын түбүнө чөгөт. Аны кыш бою сактаса болот. Какымдын сиропун бир чай кашыктан жарым стакан сууга кошуп тамакка чейин 20-30 минута калганда ичсе — тамакка мейил тарттырат, тамак сиңирүүнү оңолтот, организмдин тонусун жогорулатат.

Кадимки дарчын.

Татаал гүлдөр тукумунан, көп жылдык чөп өсүмдүгү. Тамыры жоон, сабагы түз, бийиктиги 30-150см, бутактары ачаланган. Бутагынан өсүп чыккан жалбырактары ланцет сымал, ачалуу, жогору жайгашкандары бүтүн кырдуу жалбырак. Гүлдөрү жалгыздап же 2-3 төн жайгашкан, мала көк, кээде эле – ак. Июнь-августта гүлдөйт. Жол жэээгинде, тоонун бетинде, адырларда өсөт. Кыргызстандын бардык аймагында таралган. Дарчынды бүтүндөй тамыры менен казып алып кургатат.

Химиялык курамы: дарчындын тамырында инулин, ачуу гликозид интибин, пектин, кант жана чайырлар бар. Гүлдөрүндө — цикориин гликозиди, жалбырагында инулин болот.

Элдик медицинада өсүмдүктү бүтүндөй эле ичеги-карын ооруларында, боордун циррозунда, көк боордун шишип кетишинде пайдаланылат. 40 г кургатылган дарчынды 1 литр cууга демдеп, ал теринин сезгенүүсүндө (экземада) колдонулат. Дарчындын тамырынын 1-2 аш кашыгына 2 стакан суу куюп кайнатып Ѕ стакандан 3 маал ичсе болот.

Кадимки өгөй эне.

Татаал гүлдүүлөр, тукумунан. Тамырлары, узун жана тармактуу болгон көп жылдык чөп өсүмдүгү. Сабагы жумуртка сымал, узун келген түрпүлөр менен капталган. Анын башында жалгыз эле сары гүл болот. Гүлү түшкөндөн кийин түп тамырынан тегерек, жүрөк сымал, сырты кочкул жашыл, түзсүз, астында ак түгү болгон жалбырактар өсүп чыгат. Даны цилиндр сымал, чачысы бар. Арыктардын, суулардын жээгинде, ошондой эле булактардын жанында өсөт. Кыргызстандын бардык аймагында таралган. Сырье катары жалбырагы менен гүлдөрү колдонулат. Гүлүн жаңы гүлдөгөндө терет. Жалбырагын май- июньда дат баса электе чогултат. Кургак, көлөкө жерде кургатылат.

Химиялык курамы: жалбырагында ачуу гликозиддер, инулин, сапонин, органикалык кислоталар ж.б. заттар бар; гүлдөрүндө тараксантин, ситостерин, ийлөө заттары табылган.

Каз таңдай.

Татаал гүлдөр тукумундагы, бийиктиги 20-100 см болгон көп жылдык өсүмдүк. Жалбырактары бөлүктүү (жалбырак пластинкасынын оюктары башкы тарамышка чейин жетет). Өсүмдүк абдан жыттуу. Июндан сентябрга чейин гүлдөйт. Гүлдөрү ак, кээде мала кызыл же сары, гүл пайда болуучу сабактын учу табак сыяктуу жазы болуп бүтөт да анын бетинде көп сандаган жөнөкөй топ гүлдөр жайланышып, жалпы топ гүлдү пайда кылат. Республиканын бардык аймагында өсөт. Каз таңдай гүлдөгөн кезде жыйналат. Ал үчүн сабактын 15 см келген жогорку жагын гүлдөрү менен жалбырактарын кошо кесип алат. Көлөкө, желдетилген жайда кургатылат. Каз тандайдын чөбүндө ачуу заттар, эфир майлары (гүлүндө көбүрөөк болот), флавоноиддер, фитонциддер бар. Каз таңдай эбактан бери колдонулуп келген. Мисалы, эки миң жыл мурда байыркы грек врачы Диоскорид кан токтотуучу жана жарааттарды айыктыруучу каражат катары колдонгон. Азыркы кезде каз таңдайдын кан токтотуучу касиети атайын изилдөөлөр менен такталган.

Каз таңдай – эффективдүү кан токтотуучу, сезгенүүгө каршы, тамакка мейил таттыруучу каражат. Көбүнчө каз таңдай башка дары өсүмдүктөр менен бирге кодонулат (мисалы: теңге гүл, жалбыз, сары чай чөп).

Тундурма даярдаш үчүн каз таңдайдын 2 аш кашыгынын үстүнө 1 стакан кайнак суу куюп, 15 минута кайнатат, демдеп, чыпкалап, 1 аш кашыктан 3-4 маал тамакка 30 минута калганда ичет.

Ошондой эле каз таңдайдын тундурмасы менен ириңдүү жарааттарды тазалап жууса болот. Каз таңдай кан алмашууну оңолтуп, сезгенүү реакцияларын төмөндөтөт, көпчүлүк бактерияларды өлтүрөт.

Кара бүлдүркөн.

Бийиктиги 50-75 см болгон роза гүлдүүлөр тукумундагы чакан бадал. Кара бүлдүркөндүн ашында канттар (3-5%), органикалык кислоталар, жыпар жыттуу заттар, клетчатка, В тобундагы витаминдер, аскорбин кислотасы, каротин бар. Мындан тышкары анда калий, жез менен марганец бар.

Кара бүлдүркөндөн шире, сироп, варенье, джем, мармелад жасалат. Андан кайнатылган компот, чай суусунду жакшы кандырат, тердетет.

Карындыз, сарындыз, инула — көп жылдык жоон, этүү, көп баштуу тамыры болгон татаал гүлдүүлөр тукумундагы өсүмдүк. Сабагы түз, сыртын кыска түк баскан, өсүмдүктүн башында бутагы аз. Жалбырактары кезектүү, жазы, жалбырак пластинкасы кээ бир жеринде текши эмес ачалган. Жалбырактын үстүнкү бети бырыш, астынкы бетин ак-боз түктөр каптаган. Тамырдан чыккан жалбырактар саптуу , узунча келип, эллипс сымал, узундугу 50 см-ге чейин жетет. Сабактагы жалбырак пластикасынын формасы жумуртка сыяктуу, бирок төмөн жагы жогорку жагына караганда бир аз жазыраак келет. Жогорку жалбырактары сапсыз. Гүл жайгашкычтын диаметри 8 см-ге, сабактын учунда жана анын бутактарында бир нече гүл болот. Четки гүлдөр учтуу, ортоңкулары түтүкчөдөй, бардык гүлдөр алтын сымал ачык сары түстө. Мөмөсү (уругу) күрөң, узун уча турган көкүлү бар. Июнь- сентябрда гүлдөйт.

Сырье катары тамырлар жана тамыр-сабактары жыйналат. Анда эфир-майлар, 45% ке жакын инулин ж.б. бар. Негизинен сезгенүүгө каршы, какырык чыгаруучу, организмди ооруга туруктуу кылуучу таасир берет.

Кыргызстанда жапайы өскөн карындыздардын түрү абдан көп. Бул өсүмдүктөрдүн кээ бири углеводдорго, пектиндерге абдан бай келет. Карындыздан (өзгөчө чоң карындыздан) инулин алынат. Мындан тышкары карындызда микроэлементтер С, В, В₂витаминдер, органикалык кислоталар бар.

Карындыздын кургак тамырын жанчып майдалап, анын 2 чай кашыгынын үстүнө 200 мл суу куюп 10 саатка коюп коёт. Аны чыпкалап, бир күндүн ичинде ичсе жарайт. Башка ыкма менен 5-10 г майдаланган тамырдын үстүнө 400 мл суу куюп, көлөмү эки эсе азайганга чейин кайнатат. Муздагандан кийин чыпкалайт. 1аш кашыктан ар бир эки саатта ичсе какырыкты жумшартып чыгарат, организмге күч кубат берет. Карындыздын майдаланган тамыры менен тамыр-сабактарынын бир бөлүгүнө 10 бөлүк ысытылган күн карама майын куюп, 2-3 күнгө чылап караңгы жерге коёт. Чыпкалагандан кийин аны теринин ар кандай сезгенүү ооруларында колдонсо болот.

Көкө мерен, тимьян, зизифора

— эрин гүлдүүлөр тукумундагы, бийиктиги 5-30 см болгон көп жылдык чөптүү өсүмдүк. Сабагы түп жагынан жайылган, төрт бурчтуу. Жалбырактары майда, кыска саптуу, жумуртка сымал же узунча, жылма же түктүү. Гүлдөрү мала кызыл, кээде ак, сирень түстүү (көгүлтүр) жалбырактардын ичинде жайылган бутактарда топ гүлдөр болуп чогулган. Тажычадай гүл коргону эки эриндүү. Жалбырактары, бутактары менен гүлдөрүндө эфир майын чыгаруучу бездүү түтүктөр болот. Июндан сентябрга чейин гүлдөйт.

Бардык кургак, таштуу күнөс жерлерде: талаада, кумдуу топуракта, дөңчолөрдө өсөт. Сырьё катары гүлдөгөн сабактары жыйналат. Сарайларда же кургаткычтарда 35⁰С-га чейинки температурада кургатылат. Жыты бир башкача жагымдуу, даамы бальзамга окшош болот. Сырьесунда 0,2ден 1,5% ке чейин эфир майлары жана башка биологиялык активдүү заттар бар.

Негизги таасири: какырык чыгаруучу, бактерияларга каршы. Элдик медицинада көкө мерендин чөбүн тамдын ичине, мисалы, уй туугандан кийин же балдар чочуганда түтөтүү үчүн пайдаланылат. Көкө мерендин ысык тундурмасы бронхитте, трахеитте, ич өткөндө, ич түйүлүп ооруганда берилет. Негизинен көкө мерендин чөбүнүн 1 аш кашыгынын үстүнө 200-300 мл (1стакан) стакан кайнак суу куюп, капкак менен жаап, 5 минута кайнатат. Андан кийин муздатып, чыпкалайт. Бул тундурма күнүнө үч маал тамаака чейин 1-2 аш кашыктан ичилет. Ириңдеген жараттарды тундурма менен жууса жакшы.

Кызыл мыя

— чанактуулар тукумундагы көп жылдык өсүмдүк, бийиктиги 50-150 см. Сабактары түз, күчтүү, тамыры абдан терең, жайылып таралган. Жалбырактары кезектүү, овалдуу, узунча, кыска саптуу, жабышкак. Даны – узун, жылаңач, күрөң түстөгү кыйшайган чанак, узундугу 1,5-3 см, туурасы 4-6 мм, 2-6 уругу бар. Июнь-августа гүлдөйт. Кызыл мыя бардык жерде (жолдордун четинде, талаада, көлдө) өсөт. Кызыл мыянын тамырын күзүндө (сентябрь, ноябрда) же эрте жазда (март, апрелде) казып жыйнайт. Тазалап, үстүнкү жагын кесип, абада кургатат. Бир аз тоборсугандан кийин, тамырын каптаган кабыгынан тазалап, күнгө кургатат да, сорттоп, карарган, чириген тамырлар ташталат. Кургак тамырлардын түсү сыртынан боз-сары, ичи мала сары, булалуу, даамы абдан таттуу, жытсыз. Кургак, салкын жайда кызыл мыяны 10 жыл сактаса болот. Кызыл мыянын тамырында сапониндер, флавоноиддер, крахмал, С витамини, эфир майлары бар.

Кызыл мыя 5 миң жылдан бери көп убакыт бою колдонулуп келген. Ал индия, тибет медицинасында кеңири колдонулган, аны байыркы Греция менен Египетте да билген, биздин элде да кызыл мыя кеңири пайдаланылган.

Кызыл мыянын тамырынан дары жасалат, тамак ашка да колдонулат. Ширеси менен жүн боёлот. Дарылык касиеттери: какырыкты жумшартат, ич катканда ичти бошотот, ошондой эле ооруларга, сырткы жагымсыз таасирлерге организмдин туруктуулугун күчөтөт. Кызыл мыя дары катары сироп, экстракт, чай түрүндө колдонсо болот. Кызыл мыя малга тоют катары да пайдаланылат.

Тамак-аш өнөр жайында кызыл мыя пиво, квас, лимонад, капуста, алма туздаганда кеңири колдонулат.

Кырк муун

— кырк муун сымалдар тукумундагы көп жылдык споралык өсүмдүк. Сабагы муунактап бутактайт, муунак сайын начар жалбырактары жайгашат. Тамыры узун, жайылма, кара топуракка терең батат. Жазында андан боз күрөң жоон, бутаксыз узундугу 7-20см сабак өсөт. Эң чокусунда жумур сымалдуу споралык бутак пайда болот. Бул споралар бышып түшкөндөн кийин бутактар өлүп, анын ордуна мөмө бербеген, боз жайылган, муунакталган 30-50 см бийиктеги сабактар чыгат. Жалбырактын ордуна чыккан алардын бутагы (6-18) ичке, ар бир муунактагы бутакчалар мырза карагайдыкына окшош тарайт. Республиканын бардык аймактарында талаада, суунун жээгинде, бадалдын арасында, кумду жерди жактырып өсөт. Июнь –август айларында кырк муундун жашыл жайкы муунактары кесилип алынат. Сырьену тезинен таза абада же жел жүргөн сарайда кургатуу керек. Кырк муун жытсыз, дамы бир аз кычкылыраак, сабактары катуу, көңдөй, изи бар, бутакчалары жашыл болот.

Кырк муунду байыркы замандын белгилүү врачы Авиценна ак шишикте ич көңдөйүндө сары cуу толуп калганда, буттар шишигенде шарапка чылап берген. Азыркы кезде медицина кырк муундун кан токтоткуч касиетин тапкан. Анын тундурмасы кан түкүргөндө, геморройдун кесепетинен кан акканда берилет. Мындан тышкары териде ириңдүү жаралар тарап кеткенде, салфетканы тундурмага салып аны менен жарага, компресс кылса жардам берет. Ошондой эле, 20 грамм кырк муунду 1 литр ак шарапка чылап, караңгы жерде 2-3 жума сактайт. Чыпкалагандан кийин ач карын 100 граммдан (мл) ичсе, кан түкүргөнү басылат.

Кырк муундун жаш муунактарын салаттарга кошуп жесе, ал жагымдуу, витаминдүү тамак болот. Кырк муундун курамында флавоноиддер, ар түрдүү витаминдер, кальций тузу ж.б. бар. Кырк муун организимден коргошунду чыгарат, ошондуктан аны коргошун менен ууланганда берет. Кремний кислотасы көп болгондуктан, организмге барганда ар кайсы орган менен системалардын зат алмашуу процестеринде негизги ролду ойногон туздарды пайда кылат. Ал туздар заарада кээ бир минералдуу компоненттердин кристаллдашканына тоскоол кылып, заара жолдорунда аш пайда болууну алдын алат, склерозго каршы да таасири бар.

Кырк муундун колдонуу ыкмасы,чөптүү майдалап, андан 10 грамм алып, анын үстүнө 200 мл (бир стакан) шаркырап кайнаган ысык cууну куюп, 20-30 минута термоско демдейт,чыпкалайт.

Күнүнө 2-3 маал жарым стакандан ичилет.

Бут тердегенде ванна жасаса жакшы.Ал үчүн 50г кырк муундун үстүнөө бир чака cуу куюп 30 минута жаап коюу керек.Муздагандан кийин буттарды жууса абдан жакшы болот.

Кулмак

— кулмактыктар тукумундагы көп жылдык, эки үйлүү, оролуп өсмөө уруусундагы өсүмдүк. Сабагынын жөнөкөй узундугу 3-6 м-ге чейин жетет. Үйлөрдүн тегерегинде жакшы өсөт. Өстүрүлсө оролуп өсөт.

Жалбырагы сабагында тушташ жайгашкан, 3-5 айчыктуу (жалбырак пластинкасындагы оюктары анын туурасынын төрттөн бирине чейин жетет). Гүлдөрү майда, жашыл мала-саргыч. Энелик гүлү (20-40) тобурчак сымал топ гүлдү түзөт. Гүлдөгөндөн кийин гүл жан жалбырактары ургаачылчк машагында көбөйүп, бардык гүлдөрү биригип гүлдөн калыптанган топ мөмө пайда кылат.Үзгөндө да мөмөлөрү бириндеп үзүлбөстөн чогуу үзүлөт. Аны кулмактын тобурчагы дейт. Гүл жан жалбырактарынын ичинде көптөгөн сары безчелер болот. Анда чайыр жыттуу лупулин деген зат бар. Өсүмдүк июль-августа гүлдөйт. Тобурчактары саргыч-жашыл, кийин күрөң сымал болот. Сырье катары кулмактын тобурчагы быша электе үзүлөт. Аны тезинен желдетилген сарайда кагаздын үстүнө жука жайып кургатат. Кургак тобурчактар күрөңүрөөк түстө, жыты анча эмес, даамы ачуураак тобурчакты силкигенде безчелер тез эле бөлүнүп чыгат. Анын кургак сырьесу — лупулин бир жыл сакталат.

Кулмактын тобурчагында 2% эфир майлары, лупулин, фитонциддер, чайырлар,витаминдер (В₁,В₃,В₆,Р,РР), гормондор, боёгуч заттар ж.б. бар.

Кулмактын тобурчагындагы лупин сеп алдырмаа касиетке ээ. Витаминдер, гормондор ооруну басаңдатат, зат алмашуунун баардык процестерине оң таасир берет. Бактерияларга каршы, грибокторго да каршы таасир этет. Сезгенген жерге жалбырактарын майдалап жабыштырса болот. Дем алуу органдары сезгенгенде демдеп ичсе жакшы. Батыш Европада дарылоо максатында гүлдөрү пайдаланылат. Медицинада кулмактын тундурмасы колдонулат. Ал үчүн 10 г майдаланган кулмактын үстүнө бир стакан кайнак cуу куюп, 30 минута термосто демдейт. Күнүнө бир аш кашыктан тамакка 20-30 минута калганда үч маал ичсе адам сеп алып, уктайт, гипертония, невроздо колдонулат.

Күрөң чай чоп.

Эрин гүлдүүлөр тукумундагы көп жылдык өсүмдүк. Сабактары төрт бурчтуу, бийиктиги 30-60 см. Тамыры жайылган. Жалбырактары кезектешкен, саптуу, узунчаа, учтуу, кыры түктүү, кара жылчыкчалары болот. Жалбырактардын үстүнкү бети кочкул-жашыл, астынкы бети мала-жашыл. Гүлдөрү сыя көк-мала кызыл,сабактын учунда шыпыргыдай чогулган. Күрөң чай чөп май-августа гүлдөйт. Мөмөсү — төрт жангакча, бозомук, же күрөң, жылма.

Күрөң чай чөп республиканын баардык аймактарында жолдун жээктеринде,бактарда,токойлордо,тоонун этектеринде өсөт.

Дары максатында күрөң чай чөптү жерден 15см жогору жагын гүлдөгөндө кургак мезгилде кайчы же орок менен кесип алат. Жакшы желдетилген, көлөкө жайда кургатылат. Кургагандан кийин гүлдөр менен жалбырактарын катуу сабактардан ажыратат. Күрөң чай чөптү башка өсүмдүктөр менен бирге сактоо болбойт. Сактоо мөөнөтү – 2 жыл.

Күрөң чай чөптө 1.2%-ке чейин эфир майлары бар. Анын жыты абдан жагымдуу келет, мындан тышкары аскорбин кислотасы, флавоноиддер, микроэлементтер бар.

Күрөң чай чөптү демдеп,дем алуу органдарынын сезгенүү ооруларында, тамакка мейил тарттыруу,адам дүүлүккөңдө сеп алдыруу үчүн берилет.

Бүйлөөлөр сезгенгенде тундурмасы менен оозду чайкаганга болот. Безетки жана башка тери ооруларында арома-ваннага түшкөн жакшы. Күрөң чай чөптүн жыпар жыттуу гүлдөрү менен жалбырактарын шкафка салып койсо, күбөнү жоготот.

Күрөң чай чөптү салаттарга, жыттуу, даамдуу татымал катары тамака кошсо сонун (базилик менен кара мурч менен бирге).

Мелисса.

Мелисса, лимон жалбызы, эрин гүлдүүлѳр тукумундагы лимон жыттанган көп жылдык чөп.

Тамыры жайылган, сабагы түз, бутактанган. Жалбырактары кезектүү, мутовкага чогулган. Жогорку жалбырактары ромб сымал же узунча, тегерек, кыры түктүү. Гүлдөрү жогорку жалбырактарынын колтугун 3-5тен болуп ээлейт. Гүл таажычасы ак-сары, ак, же мала кызыл түтүкчөдөй, эки эриндүү. Июль-сентябрьда гүлдөйт. Бактарда, огороддордо өстүрүлөт. Сырьесу — жалбырактары менен сабагынын башы. Анда 0.3% эфир майы бар. Курамын цитраль (60%), гераниол түзөт. Ошондуктан жыты лимонго окшош болот. Негизги таасири: ооруну басаңдатат, сеп алдырат, ич көпкөндү басаңдатат. Жүрөк оорусу менен жабыркагандарын энтигүү, жүрөктүн тез-тез кагышы мелиссанын таасири менен жоголот, жүрөктүн тушунун ооруганы басаңдайт, жогорулаган артериялык кан басым төмөндөйт.

Элдик медицинада мелиссаны невроздо, кош бойлуулукта кусуп кыйналганда колдонот. Авиценна мелиссаны ич ооруганда, шакый кармаганда ооздон жаман жыт чыкканда, тиш ооруганда колдонгон. Терс таасири жок.

Колдонулушу: 2 аш кашык майдаланган мелиссанын үстүнө эки стакан кайнак cуу куюп, 30-40 минута термосто же чайнекти жылуу ороп, демдейт.Чыпкалангандан кийин ал тундурманы жарым стакандан 2-3 жолу ичсе болот.Териде ириңдүү жара же бут-кол урулуп, сыйрылып кетсе, мелиссаны жанчып, ооруган жерге тартса жакшы болот.

Мисте.

Мисте, фисташка — сумахтар тукумундагы жаңгак данектүүлөр уруусундагы бадал же дарак сымал өсүмдүк. Кыргызстандын түштүгүндө өстүрүлөт. Кадимки мистенин бийиктиги 5-10 м,көп сөңгөктүү дарак, кээде калың шактуу, тамыр системасы кубаттуу бадал, кургакчылыкка жана cуукка (-25С) байымдуу келет. Жалбырагы татаал, кабыктуу, жашыл, үчүлүк же канаттай.

Гүлү кош жыныстуу, чачы сымал топ гүл. Апрелде гүлдөйт. Мөмөсү жалгыз данектүү, кабыгы катуу.Чийки же кууруп желет.Мөмөсүнүн өлчөмү: узундугу 1-2 см, туурасы 0,5-1 см. Ядросу 47-49%-ти түзөт.Анда 54-60% май, 18-25% белок, 16,17%ке чейин азотсуз заттар бар. Кондитер өнөр жайында кеңири пайдаланылат.Фисташкадан (мистеден) абдан баалуу май чыгарылат.Аны менен ар кандай жараларды,карын жана он эки эли ичегинин жарасын дарыласа болот. Мистенин сөңгөгү жыгач устачылыкта бааланат. Чайыры лак менен сыр өнөр жайында колдонулат. Мистенин жалбырактарындагы галлыларда ийлөөчү жана боечу заттар бар. 8-10 жылдык фисташка 30-45 кг данды берет.

Мышык тамыр, даары валерианасы.

Валериа на тукумундагы көп жылдык өсүмдүк. Анын түрлөрү абдан көп. Тамыры кыска,андан майда тамыр түптөр таралат. Сабагы түз, цилиндр сымал, тилинип кеткен жолдору бар. Сабагынын узундугу 0.7-1.5 м-ге жетет. Жалбырактары кезектүү, түгөйсүз канаттай татаал; жалпы жалбырак саптын учунда түгөйсүз. Тамырынан чыккан жалбырактар саптуу, жогоркусу-сапсыз. Гүлдөрү майда, жыттуу, сабагынын чокусунда зонтиктей болуп, чоң топ гүлдү пайда кылат. Май-июнда гүлдөйт. Уруктары майда. Cуунун жээгинде,саздарда өсөт. Мышык тамыр огороддордо да өстүрүлөт.

Сырье катары эки жылдык тамыры менен түп тамырлары жаз алдында же кечки күздө казып алынат. Топурагын силкип тезинен муздак cууга чайкап, желдетилген жерге илип коюп, андан кийин көлөкѳ сарайда же кургаткычта кургатылат. Сууга көп кармаганда тамырлар карарып кетет. Ошондуктан мүмкүн болушунча cууга чайкабай эле, калбырдан топурактан тазаласа жакшы болот.

Мышык тамырдын курамында эфир майлар 0.5-2%-ти түзөт. Анын көпчүлүгү майда тамырларда болот.Негизги эфир май изовалериан кислотасы, андан тышкары курамына борнеол ,терпинеол, лимонен кирет.

Мышык тамырдын өзгөчө жыты жогоруда айтылган эфир майлары менен байланыштуу. Анын жытына мышыктар алыстан эле билип жетип келет. Мышык тамырдын организмге таасири ар кандай болот. Валериана нерв системасына сеп алдырма таасир берип, уктатат. Ич түйүлүп ооруганда аны жазат, ич көпкөндү токтотот, от айдама касиети да бар. Жүрөктүн иштешин борбордук нерв система аркылуу жөнгө салат. Жүрөк-кан тамырларынын куушурулушун жазат.

Климакста, калкан безинин функциясы бузулганда жардам берет.

Ошондуктан майдаланган мышык тамырдан 1 аш кашык алып, үстүнө бир стакан (200 мл) суу куюп, 30 минута термосто же чайнекти жылуу ороп коюп демдеп, чыпкалап, күнүнө бир аш кашыктан 3-4 маал ичсе жакшы болот.

Аптекада валериананын кургак экстракты драже, таблетка түрүндө сатылат. Мындан тышкары валерианадагы изовалериан кислотасы “корвалол”,”валокордин” деген даарылардын курамында бар.

Өчпөс гүл, самарканд өчпөс гүлү, бозунач.

Астра тукумундагы көп жылдык чөптүү өсүмдүк. Анын сабагы бир нече, бийиктиги 15-35 см, боз болот. Тамыры жакын, жалбырактары жумуртка сымал, узунча, сабагындагылар – түз, ланцеттей, сапсыз. Гүлдөрү ачык-сары, лимон-сары, башкы гүл сабагында каптал гүл саптардан бутактанган топ гүлдү пайда кылат.

Тамыры катуу, таралган, кара күрөң түстө. Өсүмдүк июнь- августа гүлдөйт. Уругу – кутуча, август-сентябрда бышат. Өчпөс гүл көбүнчө кумдуу топуракта өсөт. Биздин өлкөдө Өзгөн жана Чаткал тоолорунда көп болот.

Дары катарында өчпөс гүлдүн гүлдөрү толук ачылганга чейин жыйналат. Топ гүлдөрдү түбүнөн кайчы менен кесип алат. Сабагынын калдыгы 1-2 см ден көп болбош керек. Караңгы, жакшы желдетилген сарайларда кургатылат. Күн абдан ысыганда гүлдөрү ажырап кетет. Кургак сырье ачык сары түстө, жыты жагымдуу, даамы ачуу. Сактоо мөөнөтүү 3жыл. Өчпөс гүлдө флавоноиддер, эфир майлары, чайырлар, ачуу жана ийлөө заттар, микроэлементтер, стероиддер ж.б. бирикмелер бар. Өчпөс гүлдөн жасалган дарылар өт баштыкчасынын иштешин оңолтуп, өттү айдайт. Ашказан менен он эки эли ичегинин зилдерин бөлүп чыгарууга көмөк болот, артериялык кан басымды бир аз жогорулатат. Заара айдама, бактерияларга каршы да таасирге ээ.

Өчпөс гүл өт жолдорунун сезгенүү ооруларында, боор ооруларында колдонулат. Бирок, өт баштыкчасында таш пайда болуу оорусунда ал колдонулбайт. Себеби, өт айдалып чыкканда таштар өт жолдоруна тыгылып калышы мүмкүн. Заара жолдорунда майда таш менен кум пайда болсо, өчпөс гүл аны да айдайт.

Колдонуу ыкмасы: 10г өчпөс гүлдүн үстүнө 200мл (1 стакан) кайнак суу куюп, 30-40 минута термосто демдеп, чыпкалайт. Тамакка чейин 30 минута калганда 2 аш кашыктан 3 маал ичсе жарайт. Өчпөс гүлдү шкафка салып койсо, ал кийимди күбөдөн сактайт.

Пахта-гүлкайыр

тукумундагы бир жылдык чөп өсүмдүгү. Республиканын түштүгүндө эгилет. Сабагы узун, жалбырактары узун саптуу, кезектүү, түп жагы жүрөк сымал, 3-5 айчыктуу. Гүлдүү сабагы узун, анда жалбырактын сабакка бекиген жериндеги сабагы менен сабактын ортосундагы аралыкта (колтугунда) гүлдөр жайгашкан. Гүлдөрдүн диаметри 6-7 см. Гүл жалбырактары 5, мала сары, кийин кызарат. Уругу 3-5 саадактуу кутуча, ал жетилгенде өзү ачылат. Уруктарынын сырты узун жана кыска буула менен капталган. Июль –ноябрда гүлдөйт.

Сырье катары тамырынын кыртышы, пахта бууласы (ал жетилген мөмөсүнөн үзүлүп алынат), ошондой эле түгү алынгандан кийинки уруктар пайдаланылат, андан май чыгарылат.

Тамырынын кыртышында госсипол аттуу бирикме, С витамини, эфир майлары бар. Уругунда –госсипол, өсүмдүк майы бар. Пахта майы –күрөн кызыл түстөгү май. Пахтанын майынын түсү андагы кызыл пигмент- госсипурин жана сары пигмент- госсипол менен байланыштуу. Тазалангандан кийин пахта майы медициналык максатта да колдонулат. Анда каныкпаган май кислоталарынын өлчөмү 45% ти түзөт. Тазаланган пахта бууласы таза целлюлозадан турат. Ал нымды өзүнө тарткандыктан жарааттарды тазалоодо кеңири колдонулат. Пахта бууласынын кан токтоотуучу касиети флавоноиддер, К витамини жана ийлөө заттары бар болгондугу менен байланыштуу. Уругунан чыгарылган өсүмдүк майында Е витамини көп. Ошондуктан пахта майы жыныс бездеринин функциясы бузулганда дарылык таасир берет. Пахтанын уруктарын кайнатып демдеп бала эмизгендерге ичирсе алардын сүтү көбөйөт экен.

Сары чай чөп.

Бийиктиги 30-100 см болгон көп жылдык чөп. Анын сабагы бир же бир нече, тыгыз, эки кырдууу. Жалбырактары майда, кезектүү, сабаксыз, сүйрү-овалдуу, жылма, көптөгөн эфир чыгаруучу майда жылчыктары бар. Гүлдөрү көп, сары алтындай, кара тилкелери бар, шыпыргыга окшогоп чогуган. Мөмөсү — үч уялуу көп уруктуу кутуча. Май-августта гүлдөйт. Уругу абдан майда, күрөң, сентябрда бышат. Ал бардык жерде өсө берет. Сары чай чөптүн түрү көп.

Дары катары сары чай чөптүн бир түрү гана жыйналат. Гүлдөгөн кезде 15-30 см сабагын кесип алат. Желдетилген, көлөкө жайда кургатат. Андан кийин гүлдөр менен жалбырактары катуу сабактардан ажыратылат. Кургаган сары чөптүн бльзамдуу жыты бар, ал 3 жыл бою сакталат.

Сары чай чөптө 10-12% ийлөө заттары, боёгуч заттар, рутин, С жана РР витаминдер, каротин, эфир майлары бар. Сары чай чөптүн микробдорго каршы, сезгенүүгө каршы, кан токтотуучу, өт айдама, сеп алдырма касиеттери бар.

Сары чөптү элдик медицинада тундурма түрүндө колдонулат. Ал үчун 1 аш кашык чөптүн үстүнө 1 стакан кайнак суу куюп, 2 саат демдеп, чыпкалап 1/3 стакандан ичет. Сары чай чөптөн сонун май жасаса болот. Ал үчүн кургак чөптү майдалап, анын 1 бөлүгүнө 2 бөлүк жылытылган өсүмдүк майын куюп, 3 жума караңгы жерге коюп коёт. Арасынан чайкап, аралаштыруу зарыл. Андан кийин чыпкалап, өзүнчө бөтөлкөгө куюп коюп, ар кайсы жараларды дарыласа жарайт. Сары чай чөптөн туруктуу боёкторду (сары, жашыл) же ысык тундурмадан мала кызыл же кызыл түстөгү боёк алса болот.

Теңге гүл, календула.

Бийиктиги 30-60 см болгон татаал гүлдүүлөр тукумундагы бир жылдык өсүмдүк. Сабагы түз, же бутакталган. Жалбырактары кезектүү, овал сымал, кургак мезгилде өсүмдүк жабышкак, жыты балзамдай болот.

Гүлдөру алтын сары, ачык сары, диаметри 4-5см. Мөмөсү –кыйшайган урукча, куштардын тырмагына окшош. Июндан баштап октябрга чейин гүлдөйт. Июлда эле уругу пайда болот. Календула биздин республикада өстүрүлөт.

Гүлдөрдүн курамында каротиноиддер, ийлөө заттары, органикалык заттар, флавоноиддер, микроэлементтер ж.б. бар.

Дары катарында гүлдөр колдонулат. Календула гүлдөгөндө гүлдүн өзү жыйналат. Сезондо 15-20 жолу жыйнаса болот. Көлөко жайда же кургаткычта 40-45 градуста кургатылат. Жыты анча эмес, жагымдуу болот.

Теңге гүлдүн (календула) препараттарынын өт айдама таасири бар, жогорулатылган кан басымды төмөндөтөт, нерв системасына сеп алдырма таасир берет, уйку келтирет. Мындан тышкары, календуладан жасалган дарылар микробдорго каршы, сезгенүүгө да каршы таасир берет. Ошондуктан календула күйүктө, үшүк алганда, сыздоок чыкканда колдонулат. Календуланын тундурмасы менен ангинада тамак сезгенгенде оозду чайкаса жакшы болот. Календула кошулган майларды теринин сезгенүү ооруларында сыйпаса жардам берет. Үй шартында 10 гр кургак жанчылган гүлдү 50 г вазелин менен кошуп, аябай аралаштырып жарага сыйпаса жарайт.

Өсүмдүктүн жаш жалбырактарын майдалап, шишиген жерге тартып койсо, шишик тарайт. Ошондой эле календуланын тундурмасын ваннага кошсо, тери оорууларында жардам берет. Өсүмдүктүн ширесин сыгып алып, мурунга тамызса да, чимкирик азыраак чыгат. Календулада боёгуч заттар көп болгондуктан, ал тамак аш өнөр жайында маргарин, май, сырды боёгонго жана жыт бергенге пайдаланылат.

Топинамбур, жер алмурут

— татаал гүлдүүлөр тукумундагы көп жылдык өсүмдүк. Сабагы күн карамага окшош келет. Сабагы түз, күчтүү, жогорку жагы бутактуу, узундугу 1,2-2,5 м, кээде 4 м –ге чейин. Жалбырактары кыска саптуу, жумуртка сымал, учу ичкерилген. Гүлдөрү күн караманыкындай майдаарак келет. Тамыр системасы абдан чоң жана терең жайгашат. Топурактагы өзгрүлгөн кыскарып, жоонойгон сабагы түймөк, андагы көзчөлөрү-бүчүрлөр. Түймөктөр ак, сары, көк кызгылт, кызыл түстө. Түймөк запас топтолуучу жана вегетативдик көбөйүү органы катарында кызмат кылат. Жер алмурут Түндүк Америкадан алып келинген культурадагы өсүмдүк. Ал жазында же күзүндө картофель өстүрүүчү машинанын жардамы менен айдалат. Картошканы түптөгөндөй эле түптөлөт. Жашыл массасы 1 га-дан 350-500 ц тоютту, түймөгү 200-250 ц түзөт. Түймөктөр топуракта жакшы сакталат, ошондуктан аны керек болгондо гана казып алат. Түймөктөрүндө сууда ээрүүчү полисахарид-инулин көп (16-18%), азот заттары, С витамини, В тобундагы витаминдер бар. Тамакка колдонулат, ошондой эле андан өнөр жайда спирт, фруктоза алынат.

Топинамбурдун түймөктөрү менен жашыл массасы сонун тоют. Аны көк бойдон же силостогон түрдө да берет. Түймөктөрүн 100 кг-да 1,5кг сиңирилүүчү протеин бар. Силос менен түймөктөрүн мал жакшы жейт. Куштар менен коёндорго да берсе жарайт, алар андан жакшы семирет.

Тыт, тыт дарагы

— бийиктиги 15 м-ге чейин чейин тыттар тукумундагы дарак. Кыртышы күрөң, жарылып-жарылып кеткен; жаш бутактары ачык жашыл, ачык күрөң түстө да болот. Жалбырактары кезектүү, жумуртка сымал. Гүлдөрү бир жыныстуу, эки үйлүү. Аталык гүлдөрү 1-2см болгон машакча, энеликтери кыска сөйкөдөй болот. Мөмөсү жаңгакча, энелик сөйкөсүнөн ширелүү мөмөлөр чыгат. Апрель- майда гүлдөйт. Бардык жерде өстүрүлөт, өзгөчө республиканын түштүгүндө, кээ бир жерлерде жапайысы да бар. Кытай жана Япониядан алынып келинген байыркы өсүмдүк.

Сырье катары бышкан мөмөлөрү жана жалбырактары жыйналат. Мөмөсүндө 90% инверттүү канттар, пектин, боёгуч заттар, С витамини ж.б. бар. Жалбырактарында глюкоза, С витамини, аспарагин кислотасы болот.

Негизги таасири: кандагы кантты төмөндөтөт, заараны айдайт, жогорулаган кан басымды төмөндөтөт, какырыкты жумшартып чыгарат. Жалбырактарын кайнатып ичсе кант диабетине каршы таасир берет. Аны көп убакыт бою колдонсо диабет менен жабыркагандардын абалы оңолуп кетет.

Вьетнамда тыттын жалбырагынан биологиялык стимулятор табылган. Ал кызыл жүгүрүктө, кээ бир тери ооруларында жакшы таасир берет экен. Японияда болсо тыттын гүлдөрүнөн сепкилди жоготуучу бет май жасалат. Кытайда болсо тыттын тамырынын кыртышы кант диабетин, бөйрөктүн жетишсиздигин жана эркектин алсыздыгын дарылоодо колдонулат. Мөмөлөрүнүн ширеси какырыкты жумшартат, ич катыганда да жардам берет.

Уйгак

— бийиктиги 1,5-1,8 м ге жеткен эки жылдык чөп. Анын топуракка терең батып кеткен жоон тамыры бар. Татаал гүлдүүлөр тукумуна кирет. Уйгак бардык жерлерде өсө берет (жолдун жээгинде, талаада, арыктын жээгинде ж.б.).

Уйгактын тамыры менен жалбырактары колдонулат. Тамырында инулин, протеин, эфир майлары, ийлөө заттары, ж.б. бар. Жалбырактары май –августта жыйналат. Тамыры болсо сентябрь – октябрь айларында казылып алынат. Биринчи жылдагы тамырлар ширелүү, жоон келет. Экинчи жылда болсо өсүмдүк азык заттарын сарптайт да, тамырлары катып, дарылык касиетин жоготот.

Уйгак элдик медицинада кызыл жүгүрүктө, кант диабетинде, бөйрөктө таш пайда болгондо, гастритте колдонулат. Уйгактын тамыры зат алмашууну оңолтот, ичти жумшартат, тердетет. Жаңы жыйналган уйгактын жалбырактарын 5-6 кабат кылып ооруган жерге, куяң болгондо же муундар ооруганда жабыштырса жардам берет.

Колдонулушу: 25г тамырды 250мл кайнак сууга 30 минута кайнатып, чыпкалайт. Аны 1 аш кашыктан 3-4 маал ичсе жарайт. Жалбырактарын жараларга тартып койсо, алар айыгат.

Уйгактын жалбырактарын же тамырын кайнатып, башты жууса чачтар түшпөйт. Ал үчүн уйгактын тамырынан атайын май чыгарылат (“репейное масло”).

Фасоль, төө буурчак, ноя

– бир жылдык чанактуулар тукумундагы чөптүү өсүмдүк. Бийиктиги 50см ге жакын, анын сабагы түз же жармашкыч; жалбырактары үчүлүк татаал, башкан жалбырак сабында үч каптал жалбыракчалары болот, жалбырак пласитинкасынын формасы жумуртка сыяктуу. Гүлдөрү ак, мала кызыл же сыя көк, көпөлөк өңдүү типте, узундугу 1-1,5см, жытсыз. Фасоль июнь-июлда гүлдөйт. Мөмөсү – чоң буурчак, тамак катары пайдаланылат. Август-сентябрда жыйналат.

Фасоль (төө буурчак) — кадимки, күнүмдүк тамак. Фасольдун 200-гө жакын түрү бар, анын ичинен 20 түрү эгиллет. Биздин өлкөдө кадимки фасоль белгилүү. Азыркы кезде фасолду республиканын Талас областында көп өстүрөт.

Дарылык максатта бышкан буурчактын жашыл эки капкакчалары менен буурчактын уруктарынын өзү колдонулат.

Кадимки фасолдун (төө буурчактын, ноянын) уругунда организмге керектүү азык заттары: 20-25% белок, 50% ке жакын углевод (негизинен крахмал), 2% ке жакын май, витаминдер, минералдуу туздар, микроэлементтер болот. Фасоль абдан калориялуу, анын 100 граммында 339ккал бар.

Фасолдун белоктору жаныбарлардын белогуна окшош, аны организм оңой кабыл алат. Фасолдун буурчагында ар кандай аминокислоталар, органикалык кислоталар, С,В,В₂ , РР, А провитамини, минералдуу туздар (кальций, фосфор, кальций) ж.б. табылган. Фасолдон бышырылган боткосу гастритте, бөйрөктүн сезгенүү ооруларында, подаграда, ошондой эле атеросклероздо, жүрөк ритми бузулганда берилет. Бирок, фасолдон бышырылган тамак аш аш казанда көбүрөөк сакталгандыктан, ичти көптүрөт. Ошондуктан андай тамакты байкап жеш керек.

Фасолдун капкакчаларын жанчып, 1 аш кашыктын үстүнө 2 стакан кайнак суу куюп, 10-15 минута кайнатып, чыпкалап ичсе, заараны айдайт, кант диабетинде кандагы канттын өлчөмүн төмөндөтөт.

Четин

— бийиктиги 4-15 м болгон роза гүлдүүлөр тукумундагы дарак. Дары сырьесу катары четиндин бышкан ашы жыйналат. Аны суук түшкөндөн кийин мөмөлөр анча ачуу жана кычкыл болбой калганда жыйнайт. Четинди 40-60⁰ атайын кургаткычтарда кургатат. Жетилип бышкан ашында С витамини көп (60-200мг%), каротин, Р, Е витамини, ийлөө заттар, пектин ж.б. бар.

Каротиндин (А провитамини) өлчөмү четинде сабизге караганда абдан көп. Апельсин менен мандаринге салыштырганда Р витамини четинде 10 эсе көп. Ал организмди чыңдайт, ооруларды алдын алууга жардам берет.

Четинден шире чыгарса сонун. Аны гипоациддүү гастритте 1 чай кашыктан берсе жакшы. Кант кошуп да шире алса болот. Ал үчүн 1 кг четиндин ашына 600 г кант кошуп, 4-6 саатка коюп коет. Андан кийин 30 минута кайнатат. Андан чыккан ширени 1 аш кашыктан тамака чейин 3-4 маал берсе болот. Кургак четинден чай: 1 аш кашык кургак четиндин үстүнө 2 стакан кайнак cуу куюп 15 минута кайнатып, демдейт. Чыпкалагандан 1 /4 стакандан 3 маал ичсе болот.

Чоң бака жалбырак

— бака жалбырактуулар тукумундагы көп жылдык өсүмдүк. Тамыры чачыдай жайылган, жалбырагынын узундугу 4-21 см, туурасы 3-14 см, жумуртка сымал. Сабагы кыска, жабырактары тамырына жакын. Майда гүлдөрү сабактын учунда жөнөкөй машакты түзөт. Анын гүлдөрү күрөң. Бака жалбырактын жалбырактары ошондой эле уругу тирилет.

Кыргызстанда баардык жерде (адырларда, арыктын жээгинде, бактын ичинде) таралган.

Химиялык курамында былжырлуу заттар, алкалоиддер, ферменттер, ийлөө заттары,каротин, С витамини, ж.б. бар.

Бака жалбыракты үзгөндөн кийин кургатпай эле жарааттарга, жараларга жабыштырса болот. Кургатылган жалбырактарын чайга окшош демдеп, жөтөлгө каршы, какырыкты жумшартып чыгаруу үчүн колдонулат. Ошондой эле табарсык сезгенгенде,ич өткөндө пайдасы бар. Өзгөчө дизентерияда уругун кайнатып ичсе болот. 10-15 г кургак жалбырактын үстүнө бир стакан кайнак cуу куюп, 30 минута демдеп,чыпкалап бир аш кашыктан күнүнө 5-6 жолу чай катары ичсе болот. Кичине балдарга бал кошуп берсе сонун. Бул демделген чай менен жарааттарды,жараларды тазаласа болот.

Чычырканак, чырганак

— чычырканак 10 м бийиктикке жеткен бадал өсүмдүгү.Жаш өркүндөрү кийин тикенекке айланат. Жалбырактары кезектүү,кыска саптуу үстү кочкул жашыл бозомтук,асты саргыч же ак,күмүштөй жалтырак. Гүлдөрү эки жыныстуу. Майда данектүү мөмөсүнүн түсү кызыл, даамы кычкыл, ширелүү, өзү жумшак,тез жарылат. Тоолу райондордо,көл жана агым cуунун жээгинде,кумдуу,шагылдуу жерде өсөт.

Сырье катары бышкан мөмөлөрү жыйналат. Аны cуук түшкөндө (-15С) күбүп алат. Химиялык составында аскорбин кислотасы, флавоноиддер, В₁, В₂ витамини ж.б. заттар бар.

Мөмөсүндө чычырканак майы 8%-ке,уругунда 12%-ке жетет. Майында Е витамини (токоферол), каротин көп, аминокислоталар, стеариндер, каныкпаган май кислоталары бар. Ширесин сыгып алгандан кийин калдыктары кургатылып, аны өсүмдүк майына чылап койсо, чычырканак майы чыгат. Бул май жараларды айыктыруучу, ооруну басаңдатуучу касиетке ээ. Ошондуктан, ар кайсы жара ооруларын дарылоодо колдонулат. Чычырканактын ашы — поливитаминдүү продукт, андан варенье, желе, шарап чыгарылат.

Содержание книги:

Статьи и книги по теме:

Бөлөгу 5. Дары өсүмдүктөрдү үй шартына колдонуу

Үй шартында кээ бир дары формаларынын даярдоо ыкмасы.

Ширелердин

курамында таасир этүүчү заттардын толук комплекси бар. Ширелер органикалык кислоталарга, витаминдерге, фруктозага, пектиндерге, минералдуу туздарга, фитонциддерге бай келет. Ширеде аш тузу,белок, майлар болбойт. Ширени даярдоодон мурда мөмө-жемиштерди, жашылчаларды, өсүмдүктөрдү абдан таза жууп, эт майдалагычтан өткөрөт. Майдалангандан кийин аны тыгыз элек, даки, чыттан өткөрсө жарайт. Азыркы кезде ширени сыгып алуучу түрдүү аспаптар да көп.

Ширелер суу — туз тең салмактуулугун нормага келтирет; ичеги-карын ооруларында жанчылган сулуну кайнатып, анын суюгун ширеге кошсо жакшы жардам берет.

Өсүмдүктөрдөн шире сыгып алуу кыйыныраак болот. Ошондуктан аларды кургатып, майдалап,андан кийин тундурма кайнатса жарайт. Тундурмалар (отвар менен настой), чайлар өсүмдүктөрдөн даярдалуучу ыңгайлуу дары формасы. Ал үчүн кургаган жалбырак, гүлдөрдү чоңдугу 5 мм-дей кабык, тамырлар, сабактар – 3мм-дей кылып майдалайт.

Өсүмдүктүн кабыгы, катуу сабактар сууда оңой менен көппөйт, алардагы таасир этүүчү заттар акырындык менен чыгат. Ошондуктан ал бөлүктөрдү кайнатуу керек.

Килкилдекке бай болгон өсүмдүктөрдүн (мисалы, бий алманын уругун, өгөй эненин жалбырагын ж.б.) үстүнө муздак суу куюп, 6-8 саатка коюп коёт, андан кийин чыпкаласа болот.

Эфир майларга

бай өсүмдүктөрдү кайнатуу жарабайт. Алардан чай даярдалат. Ал үчүн майдаланган сырьёдон 1-2 аш кашык алып, анын үстүнө 1-2 стакан кайнак суу куят. Чайды 30-40 минута термоско куюп же чайнекти ороп демдеп коет. Чыпкалангандан кийин, чай даяр. Чайларды муздаткычта 2 күн сактаса жарайт.

Сироптор

– канттын концентрациясы 65% болгон коюу, таттуу суюктуктар. Алардын осмос басымы жогору болгондуктан, микробдор өспөйт, ошондуктан сироптор жакшы сакталат.

Кант сиропун алуу үчүн 60-70 градуска ысытылган сууга кант рафинадын кошуп 20-25 минута кайнатат. Кант менен суунун катышы 55-65 %-ти түзөт, андан кийин ысык сиропту чыпкалайт.

Мандарин сиропу. Мандариндин кабыгын кайнатып, андан 15 бөлүк (мисалы, 15 аш кашык) алып, ага 85 бөлүк кант сиропун кошуп, бир аз кайнатат. Мандарин сиропунун жыты жагымдуу, даамы таттуу болот.

Малина сиропу. Канттын 62 бөлүгүн малинанын 38 бөлүгүнө кошуп кайнатат жана чыпкалайт. Малина сиропу тунук, жыты жагымдуу даамы кычкыл таттуу болот.

Бул ыкма менен четин, чие ж.б. сироп даярдаса жарайт.

Дары сиропторун алууда, кант сиропуна дары өсүмдүктөрдүн экстрактарын кошот. Керек болсо бир аз ысытып, чыпкалайт. Эгерде дары сиропто канттын концентрациясы 50%-тен кем болсо, анда бир аз спирт кошсо болот. Дары сироптордон алтей сиропу, ит мурун сиропу, кызыл мыя сиропу, алоэ сиропу колдонулат. Сироптор айнек бөтөлкөгө куюлат жана аларды бекем тыгыз пробка менен бекитип, салкын, караңгы жерде сактайт.

Дары өсүмдүктөрдүн салмагын так билүү үчүн үй шартында кичине тараза болсо жакшы. Эгерде тараза болбосо, анда чай же аш кашык менен өлчөсө жарайт. Ал үчүн төмөнкү таблицага көңүл бургула: 1 аш кашыктагы чөптүн салмагы 4 граммды түзөт экен, тамырлардын салмагы 15г болот экен.

Таблица №1

Дары сырьенун өлчөнүн нормасы

Дары сырьенун түрү	Салмагы, г
Дары сырьенун түрү	1 чай кашык	1 аш кашык
Чөп	1,5	4
Мөмөлөр	4	12
Тамырлар	5	15

Суюк дарыларды өлчөгөндө – 1 чай кашыктын көлөмү 5мл, 1 аш кашыктын көлөмү 15мл болот экен.

Содержание книги:

Статьи и книги по теме:

Бөлөгу 4. Ѳсүмдүктөрдү жыйноо, кургатуу жана сактооо

Көпчүлүк дары өсүмдүктөрүнүн запастары күндөн күнгө азайып бара жатат. Ошондуктан, азыркы кезде белгилүү дары өсүмдүктөрүн культурада өстүрүү негизги максат болуп эсептелет. Өсүмдүктөрдү жыйноодон мурда өзүңөрдүн аймагыңарда дары өсүмдүктөрдүн кандай түрү бар экенине көңүл бургула. Эгерде ал жерде ошол өсүмдүк азайып калса, ал такыр эле жоголуп кетиши мүмкүн. Андай болбош үчүн, гүлдөр, жалбырактар, чөптөрдүн бир жылдык жыйым-териминин же 1/3 бөлүгүн, уруктар менен мөмөлөрдүн 1/5 – 1/3 бөлүгүн, тамырлар менен түп-пияздын — 1/20-1/10 гана жыйноо керек, антпесе алардын запастары тез эле жоголот, же такыр жок болуп калат.

Ошентип, өсүмдүк сырьёсун чогултканда, өсүмдүктүн бир бөлүгүн калтыргыла. Мисалы, бүчүрлөрдү, кыртышты кесилген, араланган дарактардан жыйнагыла. Жаш жалбырактарды толугу менен жыйнабагыла. Чөптү болсо жерден жулбай, оруп алгыла. Тамыры жулунуп калса, кийин ал жерде өспөй калат.

Гүлдөрдү жыйнаганда бутактарын сындырбагыла, бир аз гүлдөрүн көбөйүүгө калтыргыла.

Дары өсүмдүктөрдө көптөгөн биологиялык активдүү заттар пайда болот. Алар организмге киргенде тигил же бул оорулардан келип чыккан бузулуларды жоготот. Бул заттардын өсүмдүктөрдүн ар кайсы бөлүктөрүндө өлчөмү ар түрдүү, кээ биринде ал жок деле болот. Кээ бир өсүмдүктөрдө андай заттар бүчүрлөрүндө, жалбырактарында, башкаларында — гүлдөрүндө же мөмөсүндө, кээ бириники — кабыгында, сабагында же тамырында топтолот. Ошондуктан, дарылык максатында өсүмдүктөгү керектүү заттар толук болгон бөлүктөрү гана пайдаланылып, алар өсүмдүктө абдан максималдуу болгон кезде гана жыйналат.

Көпчүлүк учурда өсүмдүктөрдү жыйноо, кургатуу, сактоо оңой эле иш деп эсептешет. Бирок анын көп сырларын билүү керек.

Бүчүрлөр.

Сырье катары ак кайыңдын, мырза карагайдын бүчүрлөрү жыйналат. Аны февраль-мартта, бүчүрлөр жанданып келе жатканда жыйнаса жарайт. Бүчүрлөр толуп жандануусу бир нече күндө гана жүрөт,ошондуктан ал убакытты кетирбеш керек. Бүчүрлөрдүн чокусу жашыл болуп келе жатканда, анын чогултушун токтотуу зарыл. Мырза карагайдын бүчүрлөрү чоң болот, аларды бычак менен кесип алат.

Кабыкты шире жылып жүргөндө (ал кезде кабык дарактан оңой эле сыйрылат) жаш бутактар менен жаш сөңгөктөрдөн гана алса болот. Ал үчүн атайын кыйыла турган бактар пайдаланылат. Дарактын кыртышын тазалап тегерете ортосунан 20-30см калтырып тилип, аларды бир-бири менен узатасынан тилип, түтүк түрүндө алып алат.

Гүлдөр менен гүл топторду кол менен үзүү керек. Аларды катуу мыкчыбай үзүп алуу керек. Жалбырактарды өсүмдүк жаңыдан гүлдөй баштаган кезде, жай бою, жалбырактар куураганга чейин үзүп алса болот. Көпчүлүк учурда кол менен жыйналат, кээде бычак менен кесип алса да жарайт.

Чөптү көп учурда өсүмдүк жетилип гүлдөгөндө чогултат (ит уйгакты гүлдөрү ачыла электе жыйнайт). Астынкы жалбырактарынын деңгээлинде, жерден 15см-ден ашык болбогон бөлүгүн кесип же орун алат. Мөмөлөр менен уруктарды толук бышканда кол менен үзүп жыйнайт. Малина, кулпунай, карагатты эртең менен же кечинде терет, өтө бышканы эзилип кетет.

Тамырларды, пияз түптөрдү күзүндө өсүмдүктүн чөбү куурап калганда же эрте жазда сабак, жалбырактар өсө электе казып алат. Анын топурагын силкип, жер үстүндөгү бөлүгүн кесип таштайт, тезинен муздак сууга чайкайт. Өсүмдүктүн жалбырагын гүлүн чөбүн, кабыгын кургак мезгилде күндүз же жаан өтүп, кургагандан кийин, эртең мененки шүүдүрүмдөн кийин саат 8ден 10го чейин, кечинде 16дан — 18 саатка чейин жыйнаса жакшы болот, жер астындагы бөлүктөрүн шүүдүрүмдө да, жаанда да казып алса жарайт.

Өсүмдүк зыянкечтеринен бузулган жана автожолдордун жээгиндеги өсүмдүктөрдү жыйноо жарабайт.

Жыйналган сырье, өзгөчө гүл, жалбырак, чоптөрдү кошундулардан тазалап, тезинен кургатуу керек. Тез кургатканда өсүмдүктөгү активдүү заттарды бузуучу ферменттердин таасири токтотулат. Сырьенун сапатынын жогору болгондугу үчүн тез кургатуу зарыл.

Күн тийбеген жайда же кургатуучу аппаратта кургатканда гүлдөрдүн, жалбырактардын өңү өчпөйт тоборсуган сайын сырьену оодарып туруу керек. Бүчүрлөрдү кургатканда тез-тез аралаштырып туруу зарыл. Тамырлар менен түптөрдү, түп-пияздарды мурда анча эмес, салкын температурада кургатып, кийин температураны жогорулатса болот. Эфир майлары болгон өсүмдүктөрдү 30-35°С дан жогору эмес шартта кургатуу керек. Мындай учурда эфир майлардын пайда болушу жүрө берет, натыйжада кургак сырьедо эфир майлары көбүрөөк болуп калышы мүмкүн.

Сырьену көлөкө жерде сарайда же желдетүүсү жакшы болгон кампада марля же кагаздын үстүнө 1-3 см калыңдыкта жайып койсо жакшы. Эгерде бир эле сарайда ар түрдүү өсүмдүктөр кургатылса, алардын ортосунда чөптөр аралашып кетпес үчүн кең аралык болуш керек. Атайын кургаткычтарда чайырларды 30-70°С да кургатат. Долоно, четин, ит мурунду кургаткычта 40-50°та кармайт.

Ысык мезгилде жана желдетүү жакшы болсо, сырье 3-7 күндө кургайт, кургаткычта-1-2 күндө кургайт. Жакшы кургаган гүлдөр менен жалбырактарды уйпаласа, күкүмгө айланат. Сырье жакшы кургатылбаса, көгөрүп, жаман жыттанып кетет. Эгерде өсүмдүктөр өтө эле кургап кетсе, аларды демейдеги нымдуулук болгон жайда 1-2 күн сактасаңар жарайт.

Кургатуудан мурда сырьену сорттойт. Эгерде сорттолбой калса, кургатылгандан кийин тазалагыла, саман, өсүмдүктүн бузулган бөлүктөрүн, топурак, кум, ташты алып таштагыла.

Сырьену толук бойдон сактоо туура болот. Аны дары даярдоодон мурда майдалап, элеп койсо жарайт. Сырьену кагаз пакеттерде, эки кат чыт баштыкта, фанера ящигинде, картон коробкада, айнек банкаларда же металлдан жасалган коробкаларда капкагын бекитип, караңгы жайда сактаса сонун болот. Эфир майлуу өсүмдүктөрдү (мышык тамыр, көкө мерен, күрөң чай чөп, жалбызды) өз алдынча сактайт, алардын жыты башка чөптөргө өтүшү мүмкүн. Долоно, ит мурундун, малинанын ж.б. мөмөлөрү тез бузулат, аларды дайыма текшерүү керек. Жалбырак, гүлдөр, чөптөр 1-2 жыл; кабыктар, тамырлар 2-5 жыл сакталат. Ашыгы менен чөптөрдү запас кылбагыла. Көпчүлүк өсүмдүктөр плантацияда өстүрүлөт, аларды өзүңөрдүн огородуңарда эгип алсаңар жакшы. Уулу өсүмдүктөрдү жыйнабагыла жана сактабагыла.

Содержание книги:

Статьи и книги по теме:

Бөлөгу 3. Ѳсүмдүктөрдүн түзүлүшү

Өсүмдүктөрдүн дарылык касиеттери жөнүндө мүнөздөмө берүүдөн мурда, өсүмдүктөрдүн түзүлүшү жөнүндө кыскача маалымат билүү керек.

Өсүмдүктүн негизги бөлүктөрү – сабак, тамыр, жалбырак, гүл жана мөмө. Жердин үстүндөгү бөлүгү-сабак. Андан таралган бутактар менен бирге ал өсүмдүктүн скелетин түзөт. Сабакта бүчүрлөр, жалбырактар, гүлдөр, мөмөлөр жайгашат. Алар ар бири белгилүү функцияны аткарат. Сабак аркылуу тамырдан суу, анда ээриген минералдуу заттар жүрөт. Тамырга жана өсүмдүктүн башка органдарына жалбырактарда фотосинтездин натыйжасында пайда болгон органикалык заттар барат. Сабакта азык заттардын запасы чогулат. Сабактар чөп (ага жумшак, назик, суулу сабак) жана дарактай (катуу, кургак) болуп эки түргө бөлүнөт. Мейкиндик абалына жана өсүү мүнөзүнө жараша алар түз, сойломо, жармашкыч, жайылма болот. Кээ бир өсүмдүктөрдүн сабагы өспөй калгандыктан, жалбырактары тамырдын үстүнөн жалбырактары бири-бирине өтө тыгыз жайланышып розеткадай болуп өсөт. Бүчүрлөр менен жалбырактары бар сабакты өркүн деп атайт. Ар бир өсүмдүк өзүнүн жашоо шартына жараша ыңгайланып өсөт. Ошондуктан анын сабактары өзгөрүлмө болуп калган. Анын өзгөрүлгөн түрлөрү — тамыр-сабак, пияз түп, түймөк, түймөк-пияз, кладодий.

Тамыр-сабак

— жер астындагы өсүүчү жана ошого байланыштуу түрүн өзгөртүп тамыр сыяктуу болуп (күрөң же агыш түстө болушу жашыл жалбырактын жоктугу, жер астында өскөндүгү) калган сабак. Андагы түрүн өзгөрткөн майда түрпү сымал жалбыракчалардын, чоку менен каптал бүчүрлөрдүн бар болушу жана анатомиялык түзүлүшү анын сабак экенин далилдейт. Өсүмдуктөрдүн вегетативдик көбөйүшүндө тамыр-сабактын ролу чоң. Тамыр-сабактын майда тамырларында азык заттары топтолот.

Пияз—түп

– кай бир өсүмдүктөрдүн топурактагы түрүн өзгөрткөн өркүнү. Ал кыскарган сабактан жана эттүү агыш жалбырактардан турат. Пияз түптө суу менен азык заттары топтолот; өсүмдүктүн көбөйүшүн камсыз кылат.

Түймөк

— кай бир өсүмдүктөрдүн топурактагы (картофель) түрүн өзгөрткөн сабак-түймөк, андагы көзчөлөр-бүчүрлөр. Түймөк запас заттар топтолуучу жана вегетативдик көбөйүү органы катарында кызмат кылат.

Түймөк-пияз

— түп түрүн өзгөрткөн сабак. Пияз түптөн айырмасы-сабагы жазы жана эттүү. Түймөк пияз түп сыртынан өткөн куурап калган жалбырактардын калдыктары менен капталган. Ички куураган жалбырактарынын колтуктарында жаңы түймөк пияз түптү отургузганда анын төмөн жагынан майда тамырлар өсүп чыгат.

Кладодий

— жалбырак сымал тыгыз сабак, жалбырактын функциясын аткарат. Кургакчылык аймакктарда өскөн өсүмдүктөргө мүнөздүү.

Тикендер

— түрүн өзгөрткөн сабактар.

Мурутчалар

— түрүн өзгөрткөн өркүндөр; мурутчалардн жардамы менен өсүмдүк тиректерге карманын жогору карай өсөт.

Жалбыракта негизинен фотосинтез процесстери жүрөт. Анда көмүр кычкылы менен суудан жарыктын, газ алмашуунун жана суунун бууланышынын таасирлеринен өсүмдүктөрдүн азыктанышы үчүн зарыл болгон органикалык заттар пайда болот. Фотосинтездин негизинде келип чыккан углеводдорду өсүмдүк майларды, аминокислоталарды, органикалык кислоталар менен ж.б. заттарды түзгонгө пайдаланылат. Транспирация процесстери жана газ алмашуу жалбырактын эпидермасындагы микроскопиялык жылчыктар — үттөр аркылуу жүрөт.

Жалбырак

жалбырак пластикасы менен сабынан түзүлөт, кээде жан жалбырагы да, жалбырак пластинкасы формасы боюнча жалпак, ичи көндөй, түтүк сыяктуу же ийкедей болот. Жалбырактын кыры толук же ача болот.

Жалбырактар жалбырак пластинкасынын формасына жараша жүрөк сымал, тегерек, жумуртка сымал, ланцет сымал болот. Жалбырактар жөнөкөй жана татаал болуп бөлүнөт. Жөнөкөй жалбырактын бир эле пластинкасы болуп, ал саптын жардамы менен сабакка бекилет. Эгерде жалбырак сабы жок сабакка бекисе, аны сапсыз жалбырак дейт.

Жалбырактын сапка бекиген жери муун – дайыма жооноюп турат. Эгерде жалбырактар бири-биринин артынан жайгашса, аларды кезектүү, эгерде жалбырак саптын эки капталына бири-бирине туташ болуп жайгашса аны тушташ дейт.

Сабактын бир эле муунунан бир нече жалбырактар өсүп чыкса, анын жайгашышы шакектей, мутовкадай дейт.

Татаал жалбырак жалпы жалбырак саптан жана ага жайгашкан эки же андан көп каптал жалбырактардан турат. Алар негизги сапка кыска сап менен бекийт. Жан жалбырактар жалбырактын негизинен чыгат.

Жалбырактардын тамырлары аркылуу органикалык жана минералдуу заттардын эритмелери жүрөт. Кургакчылыкта өскөн өсүмдүктөрдүн жалбырактары өзгөрүлүп, кээ бириники-мурутчалар, кээси-жайылып кеткен саптар болуп калат.

Гүл

— кыскарган, өзгөрүлгөн өркүн. Ал жабык уруктуу өсүмдүктөрдүн жыныстык көбөйүү органы болуп эсептелет. Анда энелик клеткалар калыптанат. Гүл гүл сабагынан, гүл жайгашкычтан, чөйчөкчө жалбыракчасынан жана андан пайда болгон чөйчөкчөдөн, түстүү желекчелерден, энеликтерден жана аталыктардан түзүлөт. Эгерде гүлдүн энелик менен аталыгы болсо, аны эки жыныстуу (гермафродиттүү) дейт; эгер гүлдүн аталыгы гана болсо, аны эркек (бир жыныстуу) гүл, эгерде бир энелик болсо, аны бир жыныстуу, энелик гүл дейт. Гүлдөр жөнөкөй жана тармал, (көп желекчелери болгон) бирден же топ гүлгө чогулган деп бөлүнөт. Жөнөкөй гүлдөр чачыча, машак түрүндө болот. Татаал гүлдөр татаал машактай, шыпыргыдай, зонт түрүндө болот.

Гүл сабакка гүл сабы аркылуу бекийт. Гүл сабы жок гүлдү cапсыз гүл дейт, ал түз эле сабакка жайланышат. Гүл сабынын негизинде бир же бир нече жалбырак – гүл жак жалбыракчалары болот. Гүлдүн сыртын гүл чөйчөкчөсү дейт. Гүлдүн абдан түстүү бөлүгү тажычадай болгон гүл коргону.

Чөйчөкчө менен тажычадан турган гүл коргону татаал кош гүл делет. Жөнөкөй гүл коргон чөйчөкчөдөн же тажычадан гана турат.

Бир үйлүү өсүмдүктөрдө ар биринде аталык да энелик да гүлдорү же тобурчактары болот, мисалы, жүгөрү, кайың ж.б.Эки үйлүү өсүмдүктөрдө аталык жыныс органы бир өсүмдүктө, энелик жыныс органы экинчисинде болот: мисалы, тал, терек, кара куурай. Гүлдүү өсүмдүктөрдүн чаңчасы энеликтин чаңалгычына келип түшкөндө чаңдашуу жүрүп, мөмө менен урук пайда болот. Ширелүү мөмөлөр-жемиштер, кургак мөмөлөр-жаңгак, кутуча, саадак.

Содержание книги:

Статьи и книги по теме:

Бөлөгу 2. Үйдүн жанында жана бакта эмне өстүрсө болот?

Көпчүлүк учурда бакта жана үйдүн жанында таттуу, даамдуу чоң жана кооз мөмөлөрү болгон дарак же бадалды өстүрсө жарайт. Дарылык касиети бар өсүмдүктөрду, мисалы ит мурун, бөрү карагат, чыныгы карагат, чычырканак, чие, четин, мышык тамыр, теңге гүл, ромашка ж.б. культурада өстүрсө сонун болот. Бул өсүмдүктөр витаминдерге, микроэлементтерге бай келет. Алардын курамында флавоноиддер, катехиндер ж.б. биологиялык активдүү заттар бар.

Витаминдүү жана организмдин терс таасирлерге туруктуулугун күчөтүүчү заттар организмге тамак менен кирет. Бул заттардан тышкары ичеги-карындын функциясын жөнгө салуучу өсүмдүк талчалары, флавоноиддер, фитонциддер да кирет. Эгерде алар жетишсиз болсо функциялык бузулуулар пайда болуп, андан кийин органикалык өзгөрүүлөргө алып келүүчү оорунун өзү да келип чыгат. Туура тамактануу-оңой эмес. Эт, нан, сүт кабыл алынса да, аны менен организмге керектүү витаминдер жана микроэлементтерди тиешелүү таблетка, драже менен толуктоо жарабайт. Ал үчүн түрдүү жашылча, жер-жемиштерди, жыпар жыттуу өсүмдүктөрдү жеш керек. Ошондуктан, үйдүн жанында, дачада же бактын ичинде белгилүү участокко витаминдерге бай мөмө берүүчү өсүмдүктөрдү (ит мурун, чычырканак, четинди) өстүрүү зарыл. Мисалы, кургатылган ит мурундун 100 граммында 1000-1800 мг % С витамини, б.а. 20 суткалык доза болот экен.

Ит мурун, карагат, чычырканак, алманын жалбырактары абдан сонун витаминдүү чай, мындан тышкары анда фитонциддер, ийлөөчү заттар, сезгенүүгө каршы заттар да көп болот. Алардын жалбырактары менен күкүмүн сорпого кошсо да сонун. Күзүндө болсо шире, компот, варенье жасаса жарайт.

Алмурут, алма, кара өрүк, малина, кулпунайдын таттуулугун фруктоза камсыз кылат, аларды диабет менен жабыркагандар жесе деле болот.

Негизинен мөмолөрдү, эртең менен жыйнайт, алар анда таттуу жана пайдалуу заттарга бай келет.

Содержание книги:

Статьи и книги по теме:

Бөлөгу 1. Ѳсүмдүктөрдүн пайдалуу касиеттери

Азыркы кезде биз оорулар менен күрөшүүдө жетишкендиктердин көп болгондугу басымдуулук кылган учурда жашап жатабыз. Бирок, азыр деле өсүмдүктөр менен ооруларды дарылоо жана аларды алдын алуу өз күчүндө болуп турат. Анын сыры эмнеде? Адам химиялык препараттарга караганда өсүмдүктөрдү жакшы көтөрөт, себеби алар табияттан келип чыгат. Ошондуктан, рационго өсүмдүк продуктуларын көбүрөөк кошуп, кээ бирин чийки бойдон кабыл алуу керек. Өсүмдүктөрдү консерваланганда, бышырганда алардагы биологиялык активдүү заттар бузулууга учурап азаят жана табигый касиеттери өзгөрүлөт. Чийки продуктулардын өзгөчөлүгү — алардагы витаминдер, микроэлементтер, фитонциддер, эфир майлары ж.б. пайдалуу заттардын жакшы сакталышында. Чийки жер-жемиштер менен жашылчалар профилактикалык жана дарылык касиеттерге ээ. Мисалы, жүзүм менен сабиз боор ооруларында, алма гипертония оорусунда абдан пайдалуу.

Элдик медицина боюнча жаз мезгилинде кээ бир дары өсүмдүктөрүн колдонсо абдан жакшы. Анда жаңы өсүп келе жаткан жашылча: жаш чалканды, каакымды, бака жалбыракты, сары чай чөптү, ышкынды жесе жарайт. Аларда бардык керектүү заттар бар жана зат алмашууну, тамак сиңирүүнү оңолтот.

Тамакты витаминдер жана башка биологиялык активдүү заттар менен байытуу үчүн өсүмдүктөрдү чийки бойдон гана эмес, аны кургатып, мисалы, долононун, четиндин ашын, каакымдын тамырын, ундай кылып, унга кошуп, нан бышырганда пайдаланса болот.

Кээ бир өсүмдүктөрдүн жалбырактарын, гүлдөрүн, тамырын, пияз түбүн гарнир катары колдонсо жарайт. Каакымдын, чалкандын жалбырактарын салатка кошсо жакшы.

Ар кайсы жыпар жыттуу өсүмдуктөр (кинза, ашкөк) жашылчаларды туздаганда жана консервалаганда пайдаланса жакшы болот.

Мөмөлөр менен өсүмдүктөрдүн ширесинин дарылык касиеттери чоң. Алардын курамында биологиялык активдүү заттар өсүмдүктөрдөн кайнатылган тундурмаларга караганда 5-10 эсе көп.

Мөмөлөр, жашылчалар, өсүмдүктөрдүн ширеси- бул органикалык жана минералдуу заттар ээриген суу. Ширелердин суусу ткандарда топтолуп калбай тез эле организмден зат алмашуунун натыйжасында пайда болгон керексиз заттарды ( азоттуу шлактар, натрий туздары ж.б.) чыгарат.

Ошондуктан, ширелер бөйрөк ооруларында, жүрөк- кан тамыр жетишсиздигинде жагымдуу таасир берет. Шире алуу үчүн өсүмдүктөрдү (каакым, чалкан, бака жалбырак, теңге, гүл, беде) гүлдөгөн кезде жыйнайт. Сыгып алынган шире 1-2 сакталат. Аны суткасына 100-120мл (жарым стакан) ичсе болот.

Содержание книги:

Статьи и книги по теме:

Кээ бир дары жана пайдалуу өсүмдүктөрдү жыйноо, кургатуу, сактоо боюнча колдонмо

Кээ бир дары жана пайдалуу өсүмдүктөрдү жыйноо, кургатуу, сактоо боюнча колдонмо

Түзгөн авторлор: медицина илимдеринин кандидаты И.А.Рахимова жана

Ч.К.Рахимова.

Бишкек-2011

Бул колдонмодо кээ бир дары өсүмдүктөрдү жана пайдалуу өсүмдүктөр жөнүндө кыскача маалымат берилип, алардын дарылык жана пайдалуу касиеттери көрсөтүлгөн. Колдонмо өсүмдүктөрдү туура жыйнап, сактоо жолдору, ошондой эле үй-тиричиликте дарылык максатта аларды кандай колдонуу жөнүндө айтылган.

Содержание книги:

Статьи и книги по теме:

Сбор, сушка, заготовка и хранение полезных и лекарственных растений

Введение

В книге описано около 50 лекарственных растений. Они являются той чудесной живой лабораторией, которая синтезирует множество веществ, причем в сочетаниях, способных лечить многие недуги, восстанавливать психическое и физическое здоровье. И если мы не достигаем желаемого эффекта, то скорее не потому, что травы бессильны против данной болезни, а из-за нашего неумелого обращения с богатствами флоры. Немало ее тайн еще предстоит разгадать людям и обратить в свою пользу. Многовековой опыт народной медицины, — а лечение растениями самая обширная ее часть, — лег в основу научной клинической медицины. Используемые ею лекарственные растения прошли проверку временем. И сегодня в народе нередко используют многие из тех дикорастущих растений, которые, хотя и приобрели славу лечебных, но пока не включены в государственную фармакопею.

В последние годы стала возрастать и роль продуктов растительного происхождения. Они составляют основу здоровой пищи. Растения – это богатейшая кладовая дефицитного белка, чрезвычайно ценных растительных масел, пищевых волокон, витаминов, минеральных солей, органических кислот, фитонцидов, так необходимых человеку. Многие растения мы привыкли оценивать по их вкусовым качествам, пищевой привлекательности, не задумываясь о том, какую огромную роль они могут играть для лечения самых разных заболеваний, их профилактики, активного долголетия. Именно растения, в первую очередь дикорастущие (земледелие и выращивание культурных растений зародилось не так уж давно – всего несколько тысячелетий назад), дали человеку все необходимое – пищу, одежду, лекарство, жилье и тем самым создали нужные условия для появления и жизни на земле, и самого человека. За многие тысячи лет все органы и системы организма человека, метаболизм приспособились к сложным природным сочетаниям веществ, находящихся в растениях, — ведь они служили основной пищей нашим предкам. Возникла согласованная и ни на миг не прерывающаяся связь человека с окружающим его зеленым царством. Наши далекие предки использовали растения в пищу и запоминали их различные свойства. Некоторые травы, обладающие целебными качествами, в дальнейшем человек применял уже вполне сознательно как лечебное средство при тех или иных заболеваниях. Люди, научившись добывать огонь, наряду с сырыми растениями стали использовать и испеченные на огне клубни и корни лекарственных трав. Когда же развилось земледелие, то, кроме диких лекарственных растений, человек стал применять и культурные. А с возникновением гончарного дела и появлением глиняной посуды наши предки начали готовить отвары и настои из лекарственных трав. Полезные свойства растений Мы живем в эпоху расцвета химиотерапии, позволившей достичь значительных успехов в борьбе с заболеваниями. И все же и сегодня нас привлекает, причем ничуть не меньше, чем в древности, лечение растениями. В чем же секрет? Как показывает практика, человек переносит растения лучше, чем химические препараты, которые являются для организма чужеродными веществами, в то время как лекарственные растения имеют природное происхождение.

Травы дают меньше побочных эффектов, чем химиотерапевтические препараты. Лечение травами доступно каждому, а это особенно важно при хронических заболеваниях. Необходимо включать в рацион больше естественных растительных продуктов, причем некоторые из них нужно есть в сыром виде. Кулинарная обработка, консервирование продуктов приводят к значительным потерям биологически активных веществ и вызывают изменение их природных свойств. Преимущество сырых продуктов и в том, что в них сохраняются витамины, микроэлементы, фитонциды, эфирные масла и другие полезные вещества. Сырые овощи и фрукты обладают профилактическими и лечебными свойствами. Так, виноград и морковь полезны при истощении и болезнях печени, сырая свекла и яблоки — при гипертонии. Полезно есть в сыром виде и некоторые лекарственные растения – народная медицина особенно рекомендует их для так называемого весеннего лечения. Известно, что к концу зимы и в начале весны в овощах и фруктах резко снижается содержание витаминов (особенно витамина С), эфирных масел, органических кислот и других необходимых организму веществ, ухудшается их вкус. Поэтому в этот период рекомендуется употреблять свежую дикорастущую зелень: молодую крапиву, первоцвет, одуванчик, мать-и-мачеху, подорожник, зверобой, кислицу, черемшу, листья толокнянки – они богаты всеми необходимыми нам веществами и способствуют улучшению процессов обмена, пищеварения, кроветворения и других.

Для обогащения пищи витаминами и другими биологически активными веществами растения употребляют не только в свежем виде, но и перетертыми в порошок, смолотыми в муку (например, ягоды боярышника, рябины, корни лопуха и одуванчика добавляют в муку при выпечке хлеба). Как начинка для пирогов широко используются ягоды рябины, черемухи, боярышника и калины. Свежие листья, цветы, корневища и луковицы некоторых растений применяются в качестве гарнира ко вторым блюдам, а также для приготовления салатов (листья одуванчика, крапива, сныть, кислица, черемша и др.), вторых блюд и напитков, а также для ароматизации при солении и консервировании. Соки из различных растений, особенно фруктовые и ягодные, высоко ценятся как лечебное и профилактическое средство. Они обладают бактерицидными свойствами, содержат ценных биологически активных веществ в 5-10 раз больше, чем, например, настои и отвары из тех же растений. Вот почему в ряде случаев хороший лечебный и оздоровительный эффект наблюдается при использовании свежего сока растений. Сок плодов, овощей, трав – это вода с растворенными в ней органическими и минеральными веществами. Всасываясь, эта вода не задерживается в тканях и быстро покидает организм, выводя с собой продукты обмена (например, азотистые шлаки, соли натрия и т.п.), что благоприятно сказывается при болезнях почек, сердечно-сосудистой недостаточности и в тех случаях, когда нужно усилить выведение из организма жидкости. Травы для соков (одуванчик, крапиву, подорожник, цветки календулы, клевера) собирают в период цветения. Сок хранится не более 1-2 дней, принимают его обычно до 100-120 мл в сутки.

Растительные продукты и лекарственные растения в свежем виде для лечения и профилактики заболеваний используются широко, так как биологически активные вещества, содержащиеся в пищевых и лекарственных растениях, совершенно необходимы и здоровому, и особенно больному человеку. Таким образом, предложенные рекомендации позволят грамотно подойти к возможностям увеличения доходов, а также улучшению навыков по созданию и развитию доходоприносящей деятельности, помогут оздоровлению населения путем потребления натуральных, витаминных, экологически чистых продуктов питания.

Приводим приблизительный доход от сбора дикоросов, ягод и плодов. Доход от сухих дикоросов. Если человек соберет и правильно высушит 100 кг душицы обыкновенной или зверобоя или подорожника, то 1 кг этих трав стоит приблизительно 40 с, заработает на этом 40с х 100 кг= 4000сом. Из 10 кг свежих плодов абрикоса после высушивания выход-2-3 кг. Цена 1 кг свежих абрикос 30-40 сом. После высушивания цена 1 кг сухого абрикоса – 100-200 сом. Затраты на сушку минимальные: в начале они подвяливаются на солнце, затем в сушильных шкафах. Затраты на электроэнергию минимальные: сушка при температуре 30-40 0С, чтобы не потерялись полезные свойства и т.д. При плантационном выращивании приблизительный выход сырья с 1 га земли составляет: Календула – 500 кг Валериана – 1000 кг Мята — 200-300 кг и т.д. Мелисса — 200-300 кг, Пряно-ароматические травы — 300-400 кг.

Что нужно выращивать на грядках и в саду? Обычно в садах и на приусадебных участках выращивают те растения, которые дают вкусные, крупные и красивые плоды или ягоды, и значительно реже те, которые обладают выраженными лечебными свойствами. А ведь прежде всего именно целебность надо ценить в культурах. Облепиха, шиповник, смородина, земляника, малина, рябина, калина, боярышник, яблоки, в особенности «китайские» и «ранет», вишня, слива, груша, первоцвет, сныть, валериана, мята, календула, ромашка аптечная, чистотел, родиола розовая, лимонник китайский… Эти растения особенно богаты витаминами, микроэлементами, содержат флавоны и флавоноиды, и другие биологически активные вещества. Валериана, календула, чистотел, мята имеют, кроме того, и многообразные лекарственные свойства. Витаминные и общеукрепляющие растения совершенно необходимы в нашем питании, недостаток их ничем заменить нельзя. Организму необходимо, чтобы витамины поступали в сочетании с микроэлементами (именно тогда их положительный эффект хорошо выражен). Важно также получать и многие другие биологически активные вещества, присутствующие в растениях: это и растительные волокна, способствующие нормальному функционированию кишечника, выводящие избыток холестерина, и органические кислоты, и флавоноиды, и фитонциды. Если мы их недополучаем, возникает состояние предболезни, заключающееся в функциональных нарушениях, а затем и сама болезнь, приводящая порой к выраженным органическим изменениям.

Правильно питаться – далеко не просто. Потребляя, к примеру, лишь хлеб, мясо, молоко и рассчитывая восполнить недостающие витамины и микроэлементы за счет приема соответствующих драже, а не за счет свежих и разнообразных овощей, фруктов и зелени, мы глубоко ошибаемся. Постарайтесь выделить уголок земли на даче, в огороде или в палисаднике под «лечебный» сад и «лечебные» грядки. Для посадки используйте те растения, которые дают крупные и высоковитаминные плоды. В 100 г сухих плодов шиповника может содержаться до 1000-1800 мг% витамина С, то есть до 20 суточных доз. Листья шиповника, смородины, облепихи, яблони – прекрасный витаминный чай, более того, в нем немало и фитонцидов, есть дубильные, ранозаживляющие и другие вещества. Листья или порошок из них можно использовать и при приготовлении супов и бульонов. Осенью можно заготовить соки, компоты, варенья. Сладость груш, яблок, слив, малины, земляники, клубники обеспечивается в основном фруктовым сахаром (фруктозой), который хорошо переносится даже диабетиками. Снимать урожай трав, ягод и плодов лучше утром, тогда они и вкуснее и богаче полезными веществами.

Строение растений

Прежде чем говорить о лечебных свойствах растений, надо кратко ознакомиться с их строением. Стебель, корень, лист, цветок и плод – основные части растения. Главная наземная часть – стебель. Вместе с боковыми ответвлениями он является как бы скелетом растения. Стебель несет на себе почки, листья, цветки и плоды. Все они выполняют определенные функции: по стеблю движется от корней вода с растворенными в ней минеральными солями, а к корням и другим органам растения – органические вещества, образовавшиеся в листьях в результате реакции фотосинтеза. В стебле откладываются запасы питательных веществ. Стебли принято делить на травянистые (к ним относятся мягкие, нежные и водянистые стебли) и деревянистые (твердые и сухие). По положению в пространстве и характеру роста различают стебли прямостоячие, стелющиеся, цепляющиеся, вьющиеся. У части растений стебель остается в недоразвитом состоянии, а листья образуют прикорневую розетку. Стебель с находящимися на нем почками и листьями называют побегом.

Каждое растение длительно приспосабливалось к различным условиям обитания. Это привело к видоизменениям стебля, из которых наиболее часто встречаются корневище, луковица, клубень, клубнелуковица, кладодий. Что характерно для каждого из них? Корневище по виду напоминает корень, так как имеет развитые придаточные корни. Служит оно для отложения питательных веществ и вегетативного размножения (на корневище имеются почки). Луковица представляет собой сильно укороченный, обычно подземный побег с коротким плоским стеблем и видоизмененными листьями (чешуйками). Луковица запасает воду и питательные вещества, служит для размножения растения. Клубень — это утолщенный подземный побег, на котором имеются спящие почки и недоразвитые листья. Клубень может служить для вегетативного размножения. Клубнелуковица — похожий на луковицу подземный побег, однако по строению ближе к клубню. Состоит из мясистой стеблевой части и плотно укутывающих ее листовых чешуй. Кладодий — плотный листовидный стебель, выполняет функции листа. Характерен для растений засушливых областей. Колючки и усики (вырастают в пазухах листьев) также относят к видоизменениям стебля.

Лист является органом, в котором проходят процессы фотосинтеза — образования органических веществ из углекислоты и воды под действием света, газообмена и испарения воды. Образующиеся при фотосинтезе углеводы используются растением для построения жиров, аминокислот, органических кислот и других веществ. Испарение воды и газообмен происходят через устьица — микроскопические отверстия в кожице листа. Лист состоит из листовой пластинки и черешка, а иногда еще имеет и прилистники. Листовая пластинка может быть по форме плоской, трубчатой или игольчатой. Края листа бывают цельные или зазубренные. Если острые зубцы имеют равные стороны, лист называют зубчатым, когда же одна сторона длиннее другой — пильчатым и т.д. В тех случаях, когда между зубцами имеются глубокие выемки, лист называют выемчатым. Различают листья и по форме листовой пластинки, которая может быть сердцевидной, округлой, яйцевидной, ланцетной и т. д. Соответственно и листья называют сердцевидными, округлыми, яйцевидными, ланцетными. Листья бывают простые и сложные. У простого листа только одна пластинка, которая с помощью черешка прикрепляется к стеблю. Если лист не имеет черешка и прикрепляется непосредственно к стеблю, его называют сидячим. Место прикрепления листа к стеблю — узел — всегда утолщено. Если листья располагаются по одному друг за другом, то такое их расположение называют очередным, если попарно (один против другого) — супротивным. Когда же на одном узле прикрепляется пучок листьев, то это мутовчатое расположение листьев. Сложный лист представляет собой несколько листочков, прикрепленных к основному черешку с помощью укороченных черешков. Прилистники образуются, как правило, у основания листа. Листья имеют жилки — сосуды, по которым передвигаются растворы органических и минеральных веществ. У растений засушливых регионов листья видоизменились, превратившись у одних в колючки, у других — в усики, у третьих — в разросшиеся черешки.

Цветок — это укороченный видоизмененный побег, приспособленный для семенного размножения. Состоит он из цветоножки, цветоложа, чашелистиков, образующих чашечку, окрашенных лепестков, составляющих венчик цветка, пестика (или пестиков) и тычинок. Когда цветок имеет и тычинки, и пестик, его называют обоеполым (гермафродитным); если у цветка только тычинки, то это однополый мужской (тычиночный) цветок, а когда только пестик — однополый женский (пестичный). Цветки различают простые и махровые (имеющие много лепестков), одиночные и собранные в соцветия. Простые соцветия выглядят в виде кисти, колоса; сложные представляют собой сложный колос, метелку, зонтик или щиток. Цветок прикрепляется к стеблю цветоножкой. Цветки, не имеющие цветоножек, называют сидячими. У основания цветоножки обычно имеется один или несколько листочков — прицветников. Чашечка цветка — это его наружная часть. Венчик представлен, как правило, наиболее яркоокрашенной частью цветка. Венчик называют правильным, если все его лепестки имеют одинаковый размер и форму и расположены симметрично, и неправильным, когда лепестки отличаются по форме и размеру. Если мужские и женские цветки расположены на одном и том же растении, то оно считается однодомным (например, тыква, грецкий орех и др.), если же на одном расположены мужские цветки, а на другом женские, то растение относится к двудомным (крапива двудомная, ива). Чтобы образовались плод и семена, должно произойти опыление — процесс, при котором пыльца с тычинок попадает на пестик. Пыльца растений может переноситься ветром (так называемые ветроопыляемые растения — орешник, береза, сосна, лебеда, крапива) или насекомыми (роза, шиповник, мак, коровяк). Плод образуется после оплодотворения из завязи цветка (иногда из других его частей). Различают сочные плоды (ягоды) и сухие (стручок, коробочка, орехи, боб и т. п.).

Фитотерапия и организация фитобаров

В последнее время в медицине существенно возрос интерес к фитотерапии. Причиной этому является во-первых, широкое применение синтетических лекарственных средств, которые имеют много нежелательных побочных эффектов, во-вторых, во всем мире наблюдается тенденция увеличения продолжительности жизни, что приводит к возрастанию численности пожилых людей, которым свойственна повышенная чувствительность к лекарствам, а также большая подверженность хроническим заболеваниям. Поэтому становится актуальным широко внедрять фитотерапию в практическую медицину и разрабатывать средства профилактического и лечебного назначения из местного природного сырья. Фитотерапия (греч. лечение травами, траволечение) – лечение и профилактика болезней с помощью лекарственных растений и других природных препаратов (фитопрепаратов).

По классификации ВОЗ фитотерапия является одной из составных частей традиционной медицины. Согласно экспертной оценке специалистов ВОЗ за 1987 год, 75% всех заболеваний должно лечиться только средствами растительного происхождения. В последние десятилетия во всем мире значительно вырос интерес врачей и населения к лекарственным средствам природного происхождения. Например, в Германии 80% врачей всех специальностей постоянно применяют в своей практике средства растительного происхождения, более 80% больных во всех странах хотя бы однажды лечились фитопрепаратами. В современной медицине экспериментально обоснованы преимущества травяных сборов, в частности при токсическом гепатите, при заживлении ран кожи, язв желудка, артериальной гипертензии и др. Выявлена активность лекарственных травяных композиций в комплексной терапии туберкулеза, рассеянного склероза и т.п. Арсенал лекарственных препаратов довольно обширен и представлен отдельными растениями, их частями и сборами, галеновыми и новогаленовыми препаратами.

Науке известно почти 500 тыс. видов растений, из них лишь около 290 растений описано в атласе лекарственных растений.

Преимущества фитотерапии:

1. относительная безвредность
2. низкая токсичность
3. слабая способность вызывать побочные эффекты
4. большая доступность
5. простота использования
6. довольно высокая терапевтическая эффективность, особенно при длительном применении

Эти свойства многих лекарственных растений особенно ценны при лечении хронических вялотекущих заболеваниях. Организм человека и лекарственные растения как составляющие единой биологической системы функционируют по естественным законам, характерным для всей органической природы. В последние годы доказана высокая активность взаимодействия компонентов растительных лекарственных средств с рецепторами физиологически активных веществ в организме человека, с образованием различных каскадов реакций между тканями, органами, и функциональными системами. Растительные лекарственные препараты при условии их рационального применения способны выступать в качестве регуляторов патологических и физиологических процессов в организме человека. Поэтому их можно рассматривать как регулирующие системы. Т.о. основное свойство лекарственных растений – это то, что они не лечат в привычном понимании этого слова, а мобилизуют внутренние резервы организма для борьбы с болезнью. Растения как бы потенцируют данный природой человеку режим защиты. Регуляция или стимуляция функций организма растительными препаратами осуществляется строго в пределах физиологической нормы.

Доказано, что многие лекарственные растения обладают такими видами активности, как адаптогенная, анксиолитическая (антистрессорная), иммуностимулирующая, метаболическая (антигипоксическая, ноотропная), антиоксидантная. Все это как раз и способно оказывать нормализующее влияния на отклонения в показателях регуляторных систем, развивающихся при адаптационных и дизадаптационных синдромах. (Разумов А.Н. и др.) Когда больной выведен из острой фазы заболевания, использование фитопрепаратов очень важно при проведении комплексной терапии как в сочетании с синтетическими лекарственными средствами, так и с другими лечебными воздействиями, как физио-, дието-, психо-, талассо-, трудотерапия. Поэтому фитотерапия — прекрасный альтернативный дополнительный метод лечения для санаторно-курортных учреждений.

Для проведения фитотерапии в санаторно-курортных учреждениях созданы фитобары. Фитобары давно зарекомендовали себя во многих санаториях, оздоровительных комплексах как прекрасное средство реабилитации больных с хроническими заболеваниями легких, опорно-двигательного аппарата, ЖКТ, сердечно-сосудистыми заболеваниями. По мнению российского академика В.Ф.Корсуна, «Фитобар – это, прежде всего, лечебное подразделение. Его ассортимент предназначен для лечения или для профилактики обострения хронических заболеваний.» На Руси лекарственные травы продавали в зеленых лавках, в которых можно было получить советы по лечению. При Петре 1 при аптеках создавались аптекарские огороды, которые обеспечивали население лекарственными растениями. Впервые фитобары появились еще в 80-х годах 20 века при СССР. Их открывали при аптеках. Они служили для повышения эффективности деятельности аптек, а также для обеспечения населения лекарственными средствами растительного происхождения.

Фитоотделы создавались как самостоятельные отделы в аптеках. Также фитобары создавались на базе лечебно-профилактических учреждений, здравниц, спртивных центров. Некоторые исследователи (Власов, Мураталиева) отмечали, что приготовление лекарственных форм из растений дома часто сопровождается нарушением правил – настои и отвары готовятся на водопроводной воде, может быть истекший срок годности, неправильная дозировка сырья и т.п. Поэтому создание фитобаров оправдывало себя: готовые к реализации одноразовые дозы, экономичное использование лекарственного сырья, контроль качества, возможность мелкосерийного производства. Т.о. опыт организации фитобаров на постсоветском пространстве есть. В России, например, фитобары успешно функционируют в санаториях, пансионатах, оздоровительных и спортивных центрах и аптеках. В оздоровительных центрах, санаториях и пансионатах готовят, в основном, лекарственные напитки для больных, страдающих определенными заболеваниями. В спортивных центрах предлагают широкий и разнообразный ассортимент: традиционные чаи, с добавками лекарственных трав, кислородные коктейли, фруктовые соки, энергетические напитки, низкокалорийные салаты, витаминные и протеиновые коктейли.

Как же дело обстоит у нас? Кыргызстан богат лекарственными растениями. В Кыргызстане произрастает более 200 видов лекарственных растений, мало того согласно исследованиям академика А.Алтымышева, высокогорные растения более богаты антиоксидантами нежели равнинные. Из растений, произрастающих в нашей республике представляют интерес адонис весенний, аконит джунгарский (уу коргошун), бессмертник (очпос гул), боярышник (долоно), гармала обыкновенная (адырашман), горец птичий (тошолгон сабактуу кымздык), девясил (карындыз, сарындыз), зверобой (сары чай чоп), крапива (чалкан), одуванчик (каакым), орех грецкий (жангак), гранат (анар) и многие другие. Мы считаем, у Кыргызстана богатый потенциал для развития фитотерапевтической службы. Богатство растительных лекарственных ресурсов Кыргызстана, наличие в Государственной фармакопее более сотни разрешенных лекарственных растений, экономичность и доступность для широких слоев населения — это хороший стимул для развития фитотерапии, разработки новых лекарственных препаратов на основе растений, и отбора наиболее эффективных и удобных для массового применения. В нашей республике существуют фитобары в различных санаторно-курортных учреждениях, которые работают независимо друг от друга, оснащение и оборудование их различно, также как и эффективность работы. Мы считаем, что существуют некоторые факторы, сдерживающие развитие фитотерапии в Кыргызстане:

— недостаточное использование растительных лекарственных средств – а именно — недооценка их потенциала

— короткие курсы применения

— недостаточный ассортимент и ограничение по качеству

— иногда вообще игнорируются врачами.

По нашему мнению, мы должны уделять больше внимания развитию фитотерапии в нашей стране и организации фитобаров, в частности. Т.к. это позволит во-первых, не только расширить спектр услуг, предоставляемых пациентам – нашим клиентам, во-вторых способствовать продвижению лекарственных сборов, бальзамов и фиточаев., которые являются прекрасным средством для профилактики и лечения заболеваний, хорошо дополняя медикаментозную терапию, кроме того это может существенно улучшить качество жизни наших пациентов. В настоящее время в медицине интенсивно развивается этиопатогенетическая фармакотерапия, которая направлена на сохранение жизни, но не всегда на сохранение качества жизни. В связи с этим назрела необходимость более широкого применения немедикаментозных средств в восстановительной медицине.

Показания фитотерапии

Основные характеристики фитотерапевтических средств и определяют показания – хронические заболевания пищеварительной, дыхательной и сердечно-сосудистой систем, печени и желчных протоков, мочеполовых путей, некоторых эндокринных желез, как и ряд заболеваний кожи, нервной системы, ОДС, включая принципиальные показания для лечения фитотерапевтическими средствами. Ограничения и противопоказания Различные виды неоплазм, септические состояния, инфекционные заболевания, психические болезни, туберкулез, острые фазы ряда хронически протекающих заболеваний (например, астматический статус), заболевания в раннем детском возрасте.

ОБЩИЕ ПРИНЦИПЫ ФИТОТЕРАПИИ

1. Принцип этапности.

Фитопрепараты можно применять на начальных этапах болезни как общеукрепляющее средство, в стадии разгара болезни фитотерапией лучше дополнять основное лечение медикаментами. В стадии ремиссии фитотерапия может быть основным методом лечения.

2. Принцип системности и иерархии.

В качестве одного из ведущих компонентов терапии необходимо использовать препараты общеукрепляющего типа действия (адаптогены, поливитаминные растения). Далее следует рекомендовать (по показаниям): а) средства специфического лечения; б) средства «очищающей»,антитоксической терапии (мочегонные, желчегонные, отхаркивающие, слабительные); в) растительные средства симптоматического характера; г) лекарственную пищу, т.е. овощные, фруктовые, ягодные растения соответствующего типа действия.

3. Принцип адекватности

а) подбор растительных препаратов с учетом характера заболевания у конкретного больного, особенностей его протекания, наличия осложнений и сопутствующих патологических процессов.
б) индивидуальный подбор средств растительного происхождения среди целого ряда однотипных, проводимый самим больным.

4. Принцип непрерывности терапии.

Хронические болезни требуют длительного, нередко многолетнего и чаще всего непрерывного лечения.

5. Временной принцип.

Использование биоритмологических характеристик как в функционировании организма, так и в эффективности лекарств

6. Принцип «от простого к сложному».

При начальных признаках заболевания обычно назначается общеукрепляющая терапия. При более выраженном характере патологического процесса добавляются другие лекарственные растения. При дальнейшем распространении и утяжелении болезни они комбинируются со специфическими сильнодействующими средствами и методами лечения.

Некоторые моменты при организации фитобара.

При организации фитобара необходимо выделить следующие помещения и площади:

1. зона или зал обслуживания, оснащенный барной стойкой и столиками
2. комната для приготовления чаев, настоев, отваров и т.п.
3. моечная, комната дял подготовки ЛРС
4. дистилляционная
5. комната для хранения сырья.

Оборудование:

1. газовая или электрическая плита
2. водонагреватели
3. бытовой холодильник, холодильный шкаф, охладители
4. инфундирные аппараты или водяная баня
5. соковыжималки, блендеры
6. аппараты для приготовления кислородных коктейлей
7. стол для работы, покрытый термостойким пластиком, термостойкая посуда, фарфоровая и эмалированная посуда и т.п.

Необходимо учитывать санитарные и противопожарные правила при установке оборудования. Дизайн фитобара зависит от предпочтений организатора, но рекомендуется уютная обстановка с использованием теплой цветовой гаммы, деревянных скульптур, керамики, оформления живыми цветами и икебанами. Также желательно оснастить фитобар красочной информациях о составе чаев, способах их приготовления и показаниях. Если есть возможность, можно создать кабинет для консультаций фитотерапевта. Технология и ассортимент фитобара, конечно же, во многом зависят от материального обеспечния, но широкий ассортимент и передовые технологии будут служить прекрасным средством для привлечения клиентов.

Необходимо следить за качеством продукции – все сборы для производства чаев должны иметь сертификат соответствия, санитарно-эпидемиологическое заключение, санитарно-гигиенический сертификат и пр. При организации фитобара также нужно определить затратный механизм и получаемый доход, определить рентабельность. Повысить рентабельность можно путем заключения прямых контрактов с заготовителями трав, фитопрепараты закупать у прямых производителей. (В.Ф.Корсун, «Фармацевтически вестник») Т.о. фитотерапия обладает целым комплексом положительных свойств, что обосновывает перспективность ее применнеия в воссстановительной медицине. У фитотерапии есть своя собственная теоретическая база, информационная база, имеется прогресс в научных исследованиях, фитотерапия имеет готовые принципы и подходы, большой опыт лечения и оздоровления. Следовательно, ее применение в восстановительной медицине, надеемся, получит достаточно быстрое распространение и признание.

С целью оптимизации работы фитобаров в санаторно-курортных учреждениях республики нами разработана методическая рекомендация по организации фитобаров. В методических рекомендациях представлены списки наиболее широко применяемых лекарственных и полезных растений республики, правила их сбора, сушки и хранения, способы приготовления наиболее простых фиточаев, составы сухих смесей растительного сырья для приготовления настоев и отваров, ингаляционных смесей, настои и отвары для ванн.

Настоящая методическая инструкция разработана с целью создать единую систему организации фитобаров в лечебных и санаторно-курортных учреждениях республики. Методические рекомендации рассчитаны на врачей-терапевтов, врачей-фитотерапевтов, и медперсонал санаторно-курортных и оздоровительных учреждений. Для оптимизации фитотерапевтической службы в Кыргызстане перед нами стоит цель изучить состояние фитотерапевтической службы в Кыргызстане, для чего ставятся следующие задачи:

1. Мониторинг о состоянии фитотерапии
2. Изучить спрос населения на наиболее часто употребляемые лекарственные травы в быту и на производстве.
3. Изучить предложение фитопрепаратов аптечными сетями.
4. По результатам мониторинга разработать план мероприятий на реализацию оптимизации и внедрения данной службы.

Спасибо за внимание!

К.м.н. Рахимова И.А.

Пищевые растения в косметике

Растительные продукты являются поставщиками углеводов, витаминов, вкусных ароматических веществ и др. Это ценный источник минеральных веществ (натрий, калий, кальций, магний, фосфор, железо и др.) и микроэлементов (йод, медь, кобальт и др.), которые необходимы для осуществления важнейших биохимических и физиологических процессов, лежащих в основе жизнедеятельности организма. Минеральные вещества и микроэлементы служат неотъемлемой частью протоплазмы клетки, поддерживают ее физиологическое состояние, регулируют осмотическое давление и кислотно- щелочной баланс.

В растительной пище содержатся также фитонциды, окислительные ферменты, эфирные масла, витамины. Водорастворимые витамины (В, В2,В6, С,РР), содержащиеся в растениях- это сложные органические вещества, которые, участвуя в построении ферментов, играют важнейшую роль во взаимодействии с минеральными веществами и аминокислотами. При недостатке этих витаминов функция клеточных ферментов и обмен веществ нарушаются.

С растительной пищей поступают также вкусовые и ароматические вещества. К ним относятся эфирные масла, содержащиеся во многих растениях. Ароматические вещества оказывают также бактерицидное действие, вследствие выделения фитонцидов (лук, чеснок, редька и др.)

С помощью растительной диеты можно частично корректировать многочисленные нарушения метаболизма, которые отражаются и на состояние кожи.

Абрикос обыкновенный.

Плодовое дерево семейства розоцветных, которое разводят во многих субтропических странах и в некоторых районах умеренного климата.

Химический состав. Плоды абрикоса содержат большое количество аскорбиновой кислоты, витаминов В,Р, провитамина А, придающего мякоти плодов оранжевую окраску. Кроме того, плоды содержат железо, серебро, каротин, сахар, инулин, большое количество лимонной и винной кислоты, а также флавоноидных веществ – кверцетина, изокверцетина, ликопина и др. В плодах обнаружены дубильные вещества, крахмал, значительное количество минеральных солей. В семенах содержится витамин В15 и до 76% жирного масла.

Применение. Абрикосовое масло, изготовленное из семян абрикосов методом холодного прессования, используется в косметике для ухода за сухой кожей лица, а также для втирания в кожу волосистой части головы для устранения перхоти. Свежие зрелые плоды применяются в качестве маски.

Айва продолговатая.

Кустарник или деревце высотой 1, 5-7 м семейства розоцветных. Айва произрастает на юге Европы, на Кавказе, в Средней Азии.

Химический состав. В плодах айвы содержатся до 12% фруктозы, гликозиды и сахарозы, небольшое количество яблочной, винной и лимонной кислот, пектины, дубильные вещества, а также аскорбиновая кислота, некоторые микроэлементы ( железо и медь).

Применение. Семена айвы обладают мягчительным, обволакивающим, антисептическим и противовоспалительным действием.

Слизь из семян айвы получают из целых семян во избежание растворения амигдалина, который содержится в эндосперме семени. Для получения слизи семена айвы заливают кипяченой водой ( 5: 100). Употребляют в качестве примочек при глазных заболеваниях, как косметическое средство, смягчающее кожу.

Земляной орех, арахис культурный.

Однолетнее растение с ветвистым стеблем семейства бобовых. Родина арахиса – Центральная Америка. Его возделывают в южных районах Центральной Азии.

Химический состав. В ядрах семян арахиса содержится до 60% масла. В состав масла входят триглицериды арахидоновой, лигноцириновой, стеариновой, пальмитиновой, олеиновой, и других кислот. В семенах земляного ореха обнаружены также белки (до 25%), сахара, клетчатка, пурины, сапонины, витамины В и Е, пантотеновая кислота, биотин и другие вещества.

Применение. Орехи рекомендуются детям, больным экссудативным диатезом. Арахисовое масло- ценный продукт, применяющийся в косметике. Его используют в качестве маски для сухой кожи лица, а также для втирания в кожу волосистой части головы. Придает мягкость, эластичность коже лица, а волосы становятся шелковистыми и блестящими, исчезает перхоть.

Арбуз обыкновенный.

Однолетнее растение семейства тыквенных. Родина арбуза- Южная Америка. У нас в Кыргызстане и Казахстане выращиваются сорта арбузу, приспособленные к нашему жаркому климату.

Химический состав. В арбузе содержится высокоусвояемые сахара, преимущественно фруктоза, витамины В1, В2, РР, аскорбиновая и фолиевая кислоты, каротин, пектиновые вещества, клетчатка; в семенах содержится жирное масло.

Применение. Мякоть арбузу содержит много сока и хорошо впитывается в кожу. Обогащает кожу лица и шеи естественными антиоксидантами, кожа становится бархатной и нежной.

Грецкий орех.

Дерево из семейства ореховых с мощной корневой системой, достигает высоты 20-30 м и более. У нас, в Кыргызстане, имеются уникальные по своей природе орехоплодные леса. Кроме того, растение широко культивируется.

Химический состав. Ядро ореха содержит около 70% жиров, 20% белка. Примерно столько же безазотистых экстрактивных веществ, также соли железа и кобальта. В грецких орехах аскорбиновой кислоты больше, чем в черной смородине и цитрусовых. Орехи богаты и жирорастворимыми витаминами А и Е.

Применение. В фитокосметике применяются ореховое масло, полученное методом холодного прессования. Ореховое масло обладает прекрасными ранозаживляющими и противовоспалительными свойствами.

В фитокосметике ореховое масло рекомендуется для ухода за сухой и нормальной кожей лица. Препятствует образованию морщин, обладает омолаживающими свойствами. При втирании в кожу волосистой части головы устраняет образование перхоти и препятствует выпадению волос.

Настой из листьев грецкого ореха используется для полоскания полости рта для устранения дурного запаха изо рта. Для лечения бородавок рекомендуют применять сочетание из ореховых листьев с листьями или корнями петрушки.

Земляника лесная.

Небольшое многолетнее травянистое растение высотой до 10-15 см, семейства розоцветных. Произрастает везде. Культивируемую землянику называют клубникой или земляникой садовой.

Химический состав. Ягоды земляники содержат 10-15% сахара, органические кислоты с преобладанием лимонной кислоты, клетчатку, пектиновые и дубильные вещества, азотистые соединения, соли железа, фосфора, кальция, кобальта и морганца, витамины группы В, аскорбиновую и фолиевую кислоты, каротин.

Применение. Сок земляники обладает фитонцидными свойствами. Это свойство используется для полоскания ротоглотки при запахах изо рта и воспалительных процессах в этой области, особенно у детей. Ягодный сок применяют наружно для лечения ряда кожных заболеваний при порезах, мелких ранах, экземоподобных состояниях, для устранения пятен на коже, веснушек, угрей. С косметической целью широко применяют земляничные маски, приготовленные из сока земляники и яичного белка.

Необходимо знать, что у отдельных людей возможна повышенная чувствительность к землянике, сопровождающееся аллергическими проявлениями.

Картофель.

Многолетнее травянистое клубненосное растение семейства пасленовых. Родиной картофеля является Южная Америка, где он был введен в культуру далекой древности. Выращивается повсеместно.

Химический состав. В клубнях картофеля содержатся до 15% картофеля, 1-2% белка, 0,5-1% сахара и около 1% минеральных солей, а так же имеются клетчатка, жиры, органические кислоту( преимущественно лимонная, яблочная и щавелевая) и другие соединения. В клубнях картофеля найдены витамины В1, В2,В6 аскорбиновая и фолиевая кислоты, каротиноиды, витамины Д, РР, К,Е,Н,И, незаменимые аминокислоты, соли кальция, калия, фосфора, железа и другие важные для здоровья человека вещества.

Применение. Клубни картофеля обладают противовоспалительными, ранозаживляющими, спазмолитическими свойствами. Тертые свежие клубни картофеля эффективны для лечения ожогов, экземоподобных и других кожных заболеваний.

С косметической целью применяют маски для лица, приготовленные из сваренного в « мундире» картофеля, смешанного со сливками или сметаной. Особенно эффективны такие маски при сухой коже и лечении солнечных ожогов.

Лимон обыкновенный.

Вечнозеленое плодовое дерево семейства рутовых. В дикорастущем виде лимон не встречается. Культивируется в странах с жарким и субтропическим климатом.

Химический состав. Мягкая, сочная и очень кислая мякоть плода состоит преимущественно из воды и лимонной кислоты ( до 70%), содержит также сахара (2-3%), аскорбиновую кислоту, витамины А, В, Д. В мякоти плода имеются пектиновые вещества, соли калия, меди и другие микроэлементы. Кожура содержит около 0,6% эфирного масла.

Применение. С лечебно – профилактической целью лимоны используют при гиповитаминозах С,В. Наружно сок лимона применяют при грибковых заболеваниях. С косметической целью лимоны используют для удаления веснушек, пигментных пятен, применяют для отдушки мазей, в парфюмерии.

Лук репчатый.

Многолетнее луковичное травянистое растение семейства лилейных. Произрастает везде. В дикорастущем виде не встречается.

Химический состав .Содержит 10% сахаров, эфирные масла (0,005-0,15%), аминокислоты, углеводы, фитогормоны. Лук богат витамином С (до 33 мг%), витамином В1 (ДО 60мг%).

Применение. Фитоцидные свойства лука используются для полоскания горла при ангине. Водные отвары луковой шелухи используют для укрепления волос и против перхоти. Против веснушек на лице используют завернутую в марлевую салфетку свежую кашицу для протирания лица.

Малина обыкновенная.

Кустарник высотой 80-120 см с мелкими острыми шипами на стеблях, семейства розоцветных. Произрастает во многих странах с умеренным климатом.

Химический состав. В ягодах малины содержатся 10-12% сахаров, 5-6% клетчатки, до 2-3% органических кислот (лимонная, яблочная), пектины, слизистые, дубильные и красящие вещества, а также витаминыВ1,В2, РР, фолиевая и аскорбиновая кислота, β-ситостерин.

Применение. В качестве лечебных масок для лица используют зрелые, перезрелые ягоды в смеси со сметаной или простоквашей и творогом при увядающей коже лица.

Овес посевной.

Относится к семейству злаковых, имеет прямостоячий узловатый стебель, линейные листья, цветы, собранные в соцветания – мелкие; плод – пленчатая зерновка.

Химиченский состав. Основной компонент зерен овса – крахмал (50-60%), белка (14-15%), витамины группы В, сахар (2-5%) , аминокислоты, сапонины, флавоноиды и другие вещества

Применение. Широко применяют овес и его продукты в дермотологической практике для поддержания нормальной трофики кожи. Благодоря содержанию в зернах овса витаминов группы В, отмечены положительные результаты при лечении экземы, хронического дерматита, а также экземы у детей. Для местного лечения применяют примочки и отвары, приготовленные из неочищенного зерна. Отвар процежтвают и добавляют к воде для ванны. Отвар из овсяной соломы для ножных ванн (при потливости ног) : 300 г овсяной соломы на ведро воды.

Маски, приготовленные из толокна используют с косметической целью при вялой, увядающей коже. Для лица с сухой шелущащейся кожей рекомендуют примочки из отвара неочищенного зерна ( 1 столовая ложка на 1 л воды).

Огурец посевной.

Однолетнее травянистое растение с лежащим стеблем длиной до 2 см, семейсива тыквенных.

Химический состав. Плод огурца средней спелости содержит 97% воды и клетчатки, небольшое количество азотисиых и безазотистых веществ, аскорбиновой кислоты, витамина В, каротина, калия до 148 мг в 100 г.

Применение. Огуречный сок- прекрасное сырье для изготовления кремов, лосьонов, оказывающих отбеливающее, освежающее и тонизирующее действие на кожу лица.

Персик обыкновенный.

Относится к семейству розоцветных. Дерево с красновато-коричневой корой. Плод – бархатисто- опушенная крупная костянка с сочной, сладкой мякотью, цвет от белого до оранжево- красноватого. Косточка плода округлой формы, крупная, с бороздчато- ямчатым рисунком. Семена внутри косточки горькое, с выраженным запахом миндаля. Родина персика- Восточная Азия. Выращивается в Крыму, на Кавказе, Средней Азии, Молдави и Украине.

Химический состав. Плоды содержат до 15% сахаров, органические кислоты ( яблочная, винная, хинная и лимонная) , эфирное масло, калий, железо, аскорбиновую кислоту, витамины группы В , каротин.

Семена содержат до 57% эфирного масла, эфирное масло ( горькоминдальное) , кликозид аминдалин, который является носителем миндального запаха.

Применение. Маски из персика придают коже бархатистость и упругость. Персиковое масло, получаемое из семян методом холодного прессования, содержит витамины А и Е. Применяется для ухода за сухой кожей лица, а также входит в состав многих косметических изделий ( кремов, лосьонов, шампуней). При втирании в кожу волосистой части головы устраняет перхоть, способствует росту волос.

Петрушка кудрявая.

Двухлетнее травянистое растение семейства зонтичных. Листья тройчато- рассеченные. Небольшие бело-зеленоватые цветы собраны в зонтик. Время цветения июнь- август. Корень мясистый, веретенообразный, длиной до 30 см, имеет желтовато- белую окраску. Плоды мелкие, серовато- зеленые. С горьковатым привкусом. Растение имеет специфический запах. Разводится повсеместно как пряное растение.

Химический состав. Корни и листья содержат сложное эфирное масло ( носитель запаха), в сосиав которого входят апиол, миристицин, и другие вещества: флавоноиды, аскорбиновая кислота, витамин В1, В2, РР, каротин, минеральные соли. В плодах – эфирное масло (до 7%), жирное масло ( до 22%), флавоноиды, гликозиды.

Применение. Отвар травы петрушки, сок свежей травы применяют в косметологической практике для удаления веснушек и пигментных пятен, а также в виде лосьона при жирной коже лица. Свежим соком петрушки смазывают лицо 2 раза в день в течение 20-25 дней при угрях обыкновенных.

Подсолнечник однолетний.

Оносится к семейству сложноцветных. В Европу дподсолнечник был завезен из Северной Америки, которую считают его родиной. Попав в Россию при Петре 1, это растение выращивалась только для декоративных целей, в течение нескольких десятилетий.

Химический состав. Семена подсолнечника содержат большое количество масла, в состав которого входят глицерины пальмитиновой, стеариновой, арахидоновой, олеиновой и линолевой кислот, до 19,1% белка, 26,5% углеводов, около 2% фитина и 1,5% дубильных веществ.

Применение. Ппи помощи теплых масляных аппликаций лечат сухую, увядающую кожу лица и рук. Рекомендуют светлые волосы полоскать отваром из ромашки или из лепестков подсолнечника.Для этого 2 столовые ложки высушенных лепестков подсолнечника варить 5 минут в 1 л воды. Перед мытьем волос полезно смазать их касторовым, миндалевым или персиковым маслом на 1 час, укутать. Затем вымыть голову и нанести на волосы свежее сбитое яйцо или простоквашу. И наконец, чтобы придать волосам блеск, полощут одну минуту в отваре чая и лепестков подсолнечника.

Помидор съедобный.

Однолетнее травянистое растение высотой до 1, 2 м, семейства пасленовых. Родина растения – Южная Америка. Выращивают повсеместно.

Химический состав. Плоды содержат до 6,6% сахара, витамины В1, В2, Р, К, аскорбиновую кислоту, каротин, соли калия, фосфора, железа, органические кислоты.

Применение. Маски из протертых и соленых помидоров используют с косметической целью при пористой, вялой коже лица. Сок томатов входит в состав многих кремов и лосьонов.

В народной медицине сок помидоров применяют в качестве бактерицидного средства при гнойных ранах и язвах.

Укроп пахучий.

Однолетнее травянистое растение семейства зонтичных.

Химический состав. Семена содержат до 5% эфирного масла, 20% жирного масла, азотистые, безазотистые вещества, сахара, клетчатку, каротин. В листьях обнаружены аскорбиновая кислота ( до 135 мг в 100 г), каротин, флавоноиды, эфирное масло ( до20%), соли калия, кальция, фосфора и железа.

Применение. Настой из семян и листьев укропа используют в качестве косметического срелства при гнойничковых заболеваниях кожи лица.

Хрен обыкновенный.

Многолетнее травянистое растение семейства крестоцветных. Имеет утолщенный корень.Возделывается и в диком виде встречается повсеместно.

Химический состав. Корни содержат тиогликозид, который при гидролизе выделяет эфирное горчичное масло; сахара, крахмал, смолистые и безазотистые вещества, жиры, аскорбиновую кислоту, минеральные соли ( калий, кальций, фосфор). Свежий сок корня содержит лизоцин.

Применение. Водные настои хрена используют как антимикробное средство для полоскания при воспалительных процессах в полости рта. Маски из кашицы хрена с тертым яблоком (1:1) рекомендуют наносить на лицо при вялой и пористой коже. Корни растения применяют для удаления веснушек и пигментных пятен.

Яблоня домашняя.

Фруктовое дерево семейства розоцветных. Встречается в дикорастушем виде и культивируется повсеместно.

Химический состав. Плоды содержат сахара, клетчатку, пектины, органические кислоты, дубильные вещества, эфирное масло, аскорбиновую кислоту, витамины В, Р, каротин, минеральные соли ( марганец, калий, натрий), фитонциды.

Применение. Благодоря высокому содержанию в яблоках дубильных веществ в дерматологической практике и косметологии исрользуют яблочные аппликации и маски при воспалительных заболеваниях кожи.

Сведения о лекарственных растениях, применяемых в косметике и парфюмерии.

Алое древовидное.

Многолетнее вечнозеленое древовидное тропическое растение семейства линейных, высотой 2-4 м. Всего род алое насчитывает 359 видов. Алоэ широко известно как культивируемое растение. Листья обычно собраны в густые розетки на верхушке стебля и ветвей, мечевидной формы , толстые, мясные, сочные, по краям с пленчатыми зубчиками. Цветы желтые или оранжево-красные, напоминающее маленькие трубочки, собранные в кисть.

Сырье. Алое ( Сабур)- прозрачная стекловидная масса или порошок, получаемый путем сгущения сока из листьев нескольких видов алое.

Сок алое – свежий сок алое, консервированный в 25% — ном этиловом спирте ( 8:2), т.е. 8 частей сока и 2 части спирта 95%.

Листки алое хронят в неблогоприятных условиях в темноте, при температуре 2-6 град. С 12-15 суток. В это время накапливаются биогенные стимуляторы.

Химический состав. В свежих листьях и соке растения содержится некоторые количество ферментов, витаминов, обнаружены фитонциды, смолистые вещества, ценный комплекс микроэлементов.

Применение. Галеновые препораты алоэ обладают выраженным противовоспалительным, ранозаживляющими, антибактериальными и противоожоговыми свойствами.

Применяют алоэ для лечения мозолей, прикладывая несколько дней подряд кашицу из подрубленных листьев. Для полоскания горла применяют свежий сок, на половину разведенный водой. Сок алоэ является одним из активных тонизирующих компонентов, входящих в состав различных лосьонов, кремов, шампуней.

Дуб обыкновенный.

Дерево высотой 40-50 м, семейство буковых. С лечебной целью используют кору молодых побегов.

Химический состав. В коре найдены дубильные вещества, флавоноиды (кверцетин и др), галловая, эллаговая кислоты, пектины, сахара, слизь, белковые вещества и крахмал.

Применение. Применяются как вяжущее и противовоспалительное средство для полоскания рта отвар коры дуба.

Зверобой продырявленный.

Многолетнее травянистое растение высотой до 80-100 см семейство зверобойных. Произрастает как сорняк повсеместно. Сырьем служит трава.

Химический состав. В траве зверобоя содержатся флавоноиды ( гиперозид, рутин, кверцетин и тд.), флюорисцирующие, красящие и дубильные вещества, корутин, гиперицин, эфирное масло, смолы, никотиновая и аскорбиновая кислоты, холин, сапонины, спирты и т.д.

Применение Зверобой обладает фотосенсибилизирующими свойствами, т.е повышает чувствительность человека и животных к действию солнечного света( это связано с наличием в зверобое пигмента гиперицина). Сгущенный экстракт зверобоя, а также масло зверобойное применяют для лечения витилиго с целью устранения депигментированных ( белых) пятен на коже. Зверобой входит в состав кремов для загара. Отмечены хорошие косметические результаты у лиц разного возраста с жирной кожей лица при использовании крем- маски из зверобоя, мать- мачехи и ромашки.

Зверобойное масло успешно применяют для нанесения на кожу один раз в день чистым или в виде 30-50% мази при обыкновенных угрях. Зверобойное масло является эффективным средством при лечении ожогов.

Календула лекарственная (ноготки).

Однолетнее травянистое растение высотой до 50-60 см, семейство сложноцветных. Культивируется как декоративное и культурное растение. Сырьем являются цветочные корзинки.

Химический состав. Цветочные корзинки календулы содержат каротин, рубиксанты , ликопин, флавоксантин, и др, вещества. Особенно богаты каротиноидами ярко окрашенные сорта коготков. Кроме того в цветках обнаружены ситкотерин смолы, слизистые и горькие вещества, органические кислоты (яблочная, салициловая), аскорбиновая кислота.

Применение. Применяют водные настои календулы для полоскания полости рта, чтобы устранить неприятный запах изо рта.

Настойки, мази, эмульсии, свежий сок календулы используют при мелких ранах, порезах, ушибах ожога и тд.

Применяют водные настои, а также спиртовую настойку календулы для смазывания угревой сыпи до наступления эпителизации.

Жирные волосы можно полоскать водным настоем календулы каждые 5-7 дней.

Календула подходящее средство для маски при наличии морщин.

Коровяк скипетровидный.

Травянистое растение высотой 60-120 см. Цветы желтые; 2, 5 – 3 см в диаметре, собраны по 3-4 в пучки. Запах свежих цветов нежный, сухие пахнут медом, растет на солнечных местах, вдоль дорог, на склонах. Встречается повсеместно.

Сырьем служат цветы с тычинками, без чашечек. Сушат в прохладных затемненных помещениях. Высушенные цветки можно сильно спрессовать и хранить в бумажных коробках.

Химический состав. Цветки коровяка содержат слизистые вещества (12,5%), камедь, сапонины, сахар (11%), кумарин, β- каратин, кверцетин, флавоноиды, эфирные масла.

Применение. Порошком из цветков присыпают раны, трещины на коже, по переменно смазывая их морковным соком.

Цветки коровяка с травой череды, чабреца, листьями щавеля конского, листьями черной смородины, сосновой хвои, корнями лопуха и с дубовой корой в виде отвара применяется для ванн при кожных высыпаниях.

Крапива двудомная.

Многолетнее травянистое растение высотой 30-150 см, семейства крапивных.

Сырье – яйцевидно-ланцетные листья, по краям крупнозубчатые. Растет повсеместно.

Химический состав. Крапива двудомная содержит смолистые и дубильные вещества, слизи, лецитин, ферменты ( оксидазу, пероксидазу, хлорофиллазу), органические кислоты ( муравьиную и кремнеземовую), минеральные соли (15-19%), каротин (10мг%), аскорбиновую кислоту ( 0,1-0,2мг%),ситостерол, хлорофилл (5-7%), гликозит, уртицин,воск. В волосках – гистамин, ацетилхолин.

Применение. Соком свежей крапивы выводят бородавки. Настой крапивы двудомной широко применяют для втирания в кожу головы с целью предотвращения выпадения волос. Для этого 1 столовую ложку сухих листьев крапивы настаивают 1 час в стакане кипяченой воды. Часть настоя втирают в кожу, остальным количеством полощут волосы.

Лаванда колосовая.

Многолетнее травянистое растение семейства губоцветных. Стебли многочисленные, восходящие и прямостоячие. Листья с парой ланцетовидных листочков, молодые опущены белым пушком, более старые опущенные с низу железистыми волосками. Цветки собраны в верхушечные многоцветковые колосовидные соцветия, длиной 2-8 см. Венчик голубовато- фиолетовый, двугубный.

У нас в республике встречается на некоторых горных склонах, среди березовых лесов. Вообще это растение выращивается как эфирно- масленичное растение.

Сырье – цветки лаванды. Лавандовая масло.

Химический состав. Свежие листья содержат 0,5-1% эфирного масла, а свежевысушенные- до 3%, дубильных веществ 12%, сахара, антоцианы, воски, органические кислоты, минеральные соли и т.д. Качество лавандового масла определяется содержанием линалилацетата, которое варьирует в широких границах (30-60%), в зависимости от почвы, климата, способа и условии сбора и дистилляции.

Применение. Эфирное масло лаванды является одним из лучших душистых веществ. Оно широко используется в косметической промышленности для производства духов, кремов, лосьонов, дезодорантов, косметического мыла, шампуней.

Применяют в фитокосметике в виде паровой ванны для лица.

Лопух.

Травянистое двухлетнее растение, стебли высотой до 1 м, семейство сложноцветных. Листки широкие, двухчерешковые, сверху зеленые, мало ворсинчатые, с низу покрытые серыми ворсинками или войлочно- опушенные. Соцветия корзиночки, крупные, шаровидные, наружные листочки зеленые. Цветки трубчатые, красно-фиолетового цвета, мало выступающие из обертки корзиночек. Произрастает на влажные пустырях, заброшенных мусорных местах, на необрабатываемых участках земли, по обочинам дорог.

Сырье – корни.

Химический состав. Горькие вещества, стеролы, до 45% инулина, слизи, эфирное масло, жирное масло, состоящее из пальмитиновой и стеариновой кислот, минеральные соли, аскорбиновая кислота.

Применение. Рекомендуют наносить 10% — ный масляный экстракт из корня лопуха (репейное масло) на кожу волосистой части головы при выпадении их в целях прекращения или замедления облысения.

Водный отвар лопуха можно использовать для полоскания полости рта. Высушенные листья лопуха при хранении очень легко подвергаются нападению насекомых, поэтому их следует хранить хорошо закрытых сосудах.

Мать-мачеха.

Многолетнее растение, стебли высотой 10-25 см, семейства сложноцветных. Цветные корзиночки расположены по – одиночно на верхушках стеблей, цветки золотисто-желтые, образуют несколько рядов. После отцветания вырастают длинночерешковые листья: сверху голые, снизу – опушены.

Произрастает на глинистых почвах, на насыпях, влажных берегах, обрывах, на берегах каналов.

Сырье. Листья собирают до половины черешка. Цветки срезают ножничками у самого основания.

Химический состав. Листки содержат гликозид туссилягин, ситостерин, сапонин, яблочную и винную кислоты, полисахариды (инулин, декстрин), слизистые вещества каротиноиды, аскорбиновую кислоту.

В цветках- фитостерин, эфирные масла, дубильные вещества.

Применение. Отвар и настой из листьев мать-мачехи применяют для промываний и примочек, компрессов при воспалениях кожи, полощут горло. Концентрированным отваром взятых поровну листьев мать-мачехи и крапивы моют голову при образовании перхоти и выпадении волос.

Мелисса лекарственная.

Многолетнее травянистое растение семейство губоцветных с характерным запахом лимона. Стебель 4-х гранный, прямостоячий разветвленный.

Листья супротивные, собранные в мутовки, нижние на длинных черешках, верхние с короткими черешками, ромбические или продолговатые; все глубоко округло- зубчатые. Цветки сидячие по 6-10 (12) в пазухах верхних листьев. Венчик бледно- желтый, белый или розоватый, сросшийся в трубочку.

Растет среди тенистых кустарников, в редколесье, на травянистых и каменистых местах. Выращивается в огородах.

Сырьем служат листья и верхушки стебля.

Химический состав. До 0,3% эфирного масла (цитраля до 60%, цитронеллал, гераниол), танины, фекольные кислоты ( кофейная), тритерпеновые кислоты ( олеановая, урсоловая).

Применение. При дурном запахе изо рта рекомендуют полоскать полость рта настоем мелиссы. Для этого 2 столовые ложки измельченного сырья залить двумя стаканами кипятка. Остывшим настоем полощут рот. Кашицу из свежих листьев применяют при отечности лица.

Для ароматных ванн готовят следующий отвар. Берут травы мелиссы, тысячелистника, полыни горькой, зверобоя, корня аира, траву мяты перечной, сосновых почек ( каждого по 20 г). Заливают 10 л крутого кипятка и варят в закрытой посуде 10 минут, настаивают 20-30 минут. Затем отвар охлаждают, процеживают и вливают в теплую ванну ( температура 37-38 град С) принимают ванну 15 минут.

Миндаль обыкновенный.

Дерево высотой до 8 (12) м с растрескавшейся серо-черной корой; молодые ветви красно-бурые. Листья черешковые, собранные пучками на молодых ветвях. Цветки расположены по 2 (редко по 3 или одиночно) на очень коротких цветоножках или почти сидячие. Лепестков 5, бледно-розовых или белых. Плод – яйцевидная костяшка с волокнисто- опушенным, сухим растрескивающейся твердой, деревянистой рыхлой внутренней косточкой с 1 или 2 семенами.

Широко выращивается в садах, виноградниках, местами одичалое. Сырьем служат косточки горького и сладкого миндаля, миндальное масло.

Химический состав. Горький миндаль содержит 30-50% жирного масла, 20-30% белков, 3-5% сахаров, слизистые вещества, ферменты, витамин В2, цианогенный гликозид амигдалин (4-8%). Семена содержат еще и холин, аспарагин, витамин С.

Сладкий миндаль содержит только следы гликозида амигдалина, 30-50% жирного масла , 20-30% белков, глюкозу, 10% сахарозы, 2-3% гуммозных веществ, ферменты. Более высокий выход жирного масла дает сладкий миндаль (50-60%), а горький не более 20%. Получают из ядер миндаля методом холодного прессования. Оба вида масла одинакового состава: 85% глицеридов олеиновой кислоты, 15% линолевой кислоты, 0,1-0,3% фитостерина.

Применение. Миндальное масло применяют в химико- формацевтической промышленности как основа для приготовления мазей и масляных эмульсий.

Миндальное масло широко применяют в косметике как смягчающее кожу средство. Толченые ядра сладкого миндаля смешивают с молоком и в виде кашицы используют втирая в кожу головы для стимуляции роста волос. Из жмыха миндаля, остающихся после выжимания масла, получают миндальные отруби, которые применяют для ванн и косметической маски.

Очень опасно потреблять в пищу горький миндаль, так как содержащееся в нем циановое соединение может вызвать смертельное отравление.

Мята перечная.

Многолетнее травянистое растение высотой 30-90 см, с прямостоячим стеблем, обычно у основания разветвленный. Листья супротивные на черешках, ланцетные. Цветки расположены мутовками в пазухах верхушечных листьев, образуя колосовидные соцветия на верхушках побегов. Венчик лиловый или розовый, трубчатый.

Выращивается как эфирно-масличное растение в Иссык- Кульской области.

Химический состав. Эфирное масло- мятное 0,4-0,6% (ментол до 60%), танины, горечи.

Применение. Ментол и мятное масло широко используются в парфюмерии и косметике.

Очень распространенной формой мятного масла с хлорофиллом являются препараты для сосания при дурном запахе изо рта.

Одуванчик лекарственный.

Многолетнее травянистое растение с мясистым вертикальным веретенообразным корнем и укороченным стеблем с прикорневой розеткой листьев. Листья перисторассеченные . Цветочные корзинки одиночные , расположены на опушенных цветочных стрелках-цветоносах. Цветки язычковые, желтые. Плод- семянка с пушистой летучкой. Растет повсеместно.

Сырье- все растение с корнями во время цветения, корни и корневища вегетационного периода.

Химический состав. Во всех частях растения содержатся: молочный сок, богатый тритерпенами, стеролы, каучуковые вещества; в листьях и цветках- каротиноиды, флавоноиды, витамин В2; в корнях- до 25% инулина, фенольные кислоты.

Применение. В народной медицине применяют одуванчик для удаления бородавок, мозолей, многократным смазыванием этих мест свежим соком только что сорванного растения.

Горячий настой из корней ( иногда вместе с листьями) принимают внутрь при фурункулезе, кожных сыпях ( на 2 чайные ложки измельченных сухих корней стакан крутого кипятка, варят 5 минут, затем процеживают, пьют порциями в течение суток).

Ромашка аптечная.

Однолетнее травянистое растение. Стебель прямостоячий, разветвленный от основания, редко простой, голый, высотой до 15-40 см. Листья очередные, сидячие, дважды- трижды перисторассеченные. Соцветия на длинных цветоножках, верхушечные. Краевые, язычковые цветки белые, размерами в длину 8-14мм, внутренние трубчатые, обоеполые, желтые, с пятизубчатым венчиком.

Для медицинских нужд культивируется. Сырье- соцветие ромашки.

Химический состав. Эфирное масло, содержащее около 10% хамазулена интенсивного синего цвета, сесквитерпены, флавоноиды, кумарины, каратиноиды, слизистые вещества, систостерин, аскорбиновая кислота, изовалериановая и другие органические кислоты и полисахариды.

Применение. В парфюмерии цветки ромашки используют при изготовлении питательных кремов, лосьонов, шампуней.

При кожных высыпаниях применяют ванны. Для этого берут 4 столовых ложки ромашки на 1 литр воды и 50-60 г повапенной соли. Кипятят 10 минут, процеживают и вливают в ванну.

Применяют также для полоскания рта при дурном запахе изо рта.

Роза дамасская или Казанлыская.

Колючий кустарник высотой 2-3 м. Стебли с прямостоячими корневыми побегами, разветвленные, усаженные прямыми или серповидными красивыми шипами. Листья очередные, попарноперистые, сложные, эллиптической или яйцевидной формы. Черешки покрытые красноватыми ворсинками или шипами. Цветки по несколько на верхушках стеблей. Лепестков 20-30, красных или розовых.

Выращивается в Болгарии как эфирно- масличное растение. У нас в республике – как декоративное растение разные гибридные сорта.

Сырье- цветки.

Химический состав. Цветки розы дамасской содержат до 0,02% эфирного розового масла сложного состава ( главным образом гераниол, эвгенол ). В лепестках имеются тонины.

Применение. Розовое масло – ценный продукт, широко используемый в парфюмерии и косметике. Его основной компонент гераниол, который оказывает выраженное противомикробное действие.

Розмарин лекарственный.

Вечнозеленый кустарник семейства губоцветных. Выращивается в садах как декоративное рас тение. Стебель прямостоячий, сильно разветвленный, высотой 50-100 см. Листки линейные, супротивные, кожистые, сверху блестящие зеленые, снизу покрытые сероыватым пушком. Цветки двуполые, голубовато- фиолетовые или белые, собранные в короткие гроздья.

Сырьем служат листья розмарина, розмариновое масло.

Химический состав. В листьях эфирного масла 1-2%, 8% дубильных веществ, полифенольные кислоты, тритерпены. В состав эфирного масла розмарина входят пинен, кампфен, цинеол, борнеол, камфора, борнилацет.

Применение. Для ароматических ванн бюерут поровну листков розмарина лекарственного, цветков лаванды колосовой, цветков ромашки аптечной, листьев мяты перечной, травы чабреца, корневищ аира, 100 г сухого сырья растирают в порошок и варят в 2 л воды. Доливают в наполненную ванну для лечения переутомления, высыпаний на коже. При этом кожные покровы становятся гладкими, исчезает сыпь.

С косметической целью применяют розмариновую воду. Для чего берут 3 части сухой травы розмарина и 1 часть лаванды колосовой, заливают 70%-ным этиловым спиртом так, чтобы покрыть сбор на 5 см, настаивают в закрытой посуде в темном месте 2 недели. Полученный экстракт втирают на лицо перед сном. При этом кожа становится эластичной, гладкой, исчезают морщины. При этом не требуется крем и пудра.

Две столовые ложки измельченных сухих листьев заливают стаканом кипятка, настаивают 15 минут, процеживают и теплый настой применяют для полоскания рта.

Череда трехраздельная

— влаголюбивое растение. Растет по берегам рек, ручьев и даже на мелководье. Однако по внешнему виду череда резко отличается от камыша, осоки и других представителей ПРИБРЕЖНОЙ ФЛОРЫ. Стебель череды ветвистый, высотой до 1 метра. Темно- зеленые листья разделены на 3-5 продолговатых долек. На вершинах ветвей- цветочные корзинки, состояш\щие из одних только трубчатых цветков. Осенью в корзинах появляются семена. Клиновидные, сильно сплюснутые, с двумя зубцами, которые могут прочно прикрепляться к шерсти животных и одежде человека. ( Очистить одежду от вонзившихся в нее семян череды не так-то легко.)

Череда трехраздельная относится к числу старинных народных лекарственных средств. Под названием золотушной травы , или двузубца, она широко применялась для лечения золотухи, а также как мочегонное и потогонное средство. Верхушки побегов череды наиьолее богаты физиологически активными веществами. Это дубильные вещества, каротин ( провитамин А), витамин С, эфирное масло и относительно большое количество марганца. Изучение качественного состава дубильных веществ показало, что более половины их массы (до 66%) приходится на полифенолы- простейшие по своей структуре представители дубильных веществ. И менно полифенолы и обладают ярко выраженным бактерицидным действием. Вероятно, этим объясняется бактерицидность порошка травы череды, в которым в народной медицине посыпают инфицированные раны и язвы для ускорения процесса заживления, а также примочки для лица.

В настоящее время из травы череды в основном готовят настои. ( Для этого столовую ложку травы череды заваривают стаканом кипятка, 10 мин настаивают, процеживают и пьют по столовой ложке 2-3 раза в день.) Настой принимают как мочегонное и потогонное средство, а также для улучшения аппетита.

Шалфей лекарственный.

Многолдетнее растение семейства губоцветных. Стебель 4-х гранный, прямостоячий с многочисленными облиственными ветвями, покрытые серо- белыми растопыренными ворсинками. Листья – сверху зеленые . снизу- беловойлочные, супротивные, расположены мутовками. Цветки собраны по 5-10 в пазухах листьев верхних частей ветвей, сине-фиолетовые, розовые или белые. Сырье – листья.

Химический состав. До 2,5% эфирного масла, содержащего цинеол, борнеол, туйон, камфору, танины, тритерпеновые кислоты ( олеаноловую, урсоловую), флавоноиды, дубильные вещества.

Применение. Главный активный компонент- эфирное масло приятного запаха, сочетающее в себе запах бергамота, муската и амбры.

Входит в состав многих косметических средств как отдушка, также как средство, обладающее бактерицидными и противовоспалительными свойствами. Кроме того, шалфей подавляет потливость, особенно ночные поты при неврозахи туберкулезе. Оказывает вяжущее и дезодирующее действие, особенно в ротовой полости. Для этого столовую ложку листьев заливают стаканом крутого кипятка. Настаивают 20 минут на водяной бане, затем процеживают и полученный настой применяют для полоскания рта при стоматитах, для уничтожения дурного запаха изо рта.

Литература

1. Соколов С.Я. и Замотаев И. П. Справочник по лекарственным растениям ( фитотерапия), М. 1987Г.

2. Современная фитотерапия, рол ред. В. Петкова, София,1988г.

3. Современная энциклопедия народной медицины, Минск, 1999г.