Нимфея уруусу же кувшинкалыктарНимфея уруусунда 6 тукум бар: кувшинка же нимфея (Nymphaea) ага 50-гө чейин түр кирет, кубышка (Nuphar), анын 25-ке жакын түрү бар, викториянын (Victoria) – 2 түрү ж.б.
Бул нимфея уруусунун географикалык таралышы абдан кенен. Ага байланыштуу ар кайсы нимфея уруусу ар түрдүү климаттык шарттарда болот экен. Эгерде виктория Түштүк Американын тропикалык көлмөлөрүндө (анда суунун температурасы +28…+33 ̊С) өссө, ак кувшинка (Nymphaea alba) Европа жакта кыш келгенде көлмөлөр тоңуп калса да, аны тоотпостон жашай берет.
Абдан ак түстүү кувшинка (N. candida) деңиз деңгээлинен 500 м жогору жерде өсөт.
Бул урууга кирген өсүмдүктөр – гидрофиттер, башкача айтканда, сууда жашайт. Кувшинканы жерде-сууда жашоочу өсүмдүк деп атаса жарайт. Ал сууда жана кургакта көлмөдөгү суунун деңгээли төмөндөсө деле жашоого жөндөмдүү болуп, жалбырактары, гүлдөрү өсө берет. Викториянын жер үстүндөгү бөлүктөрү жылдын кургакчылык кезинде, суунун деңгээли төмөндөгөндө, өлүп калат да, тамыр-сабактары тынч абалда тура берет. Нимфея уруусундагылар, эреже боюнча, көп жылдык чөптүү өсүмдүктөр. Алардын сабагы тамыр-сабактарга айланган же көлмөнүп түбүндөгү субстратка горизонталдык абалда кармалып турат; кээ бири түймөктөй болуп суунун деңгээли төмөндөгөндө кургак жерде деле өсө берет. Сары кубышканын (Nuphar luteum) тамыр-сабыгы узун, өөдө жагынан ылдый карай жалпагыраак, үстү жашылыраак, асты агыш келет. Алардын бетин түшкөн жалбырак менен гүл саптарынын ордун көптөгөн жырыктар (жалбырактарынын ромб сымал, гүл саптарыныкы – тегерек) ээлейт. Тамыр-сабактарды жазгы суу киргенде суу тез агып, тамыр сабактарды суунун жегине алып чыгарганын көрсө болот. Ак кувшинка жана абдан ак түстүү кувшинканын тамыр-сабагы дорзовентралдык түзүлүштө. Анда абдан ылайлуу жерлерде абдан ак түстүү кувшинканын тамыр-сабактары көп бутактанып, бир-бири менен өрүлүп, аралчаларды түзөт. Алар суунун бетине чейин жогорулап, адамдын салмагын көтөрө алганга чейин барат. Башка кувшинкалардын тамыр-сабагы түймөккө окшош, анын баш жагында гүл жана жалбырак саптары, төмөн жагында тамыры жайгашкан. Мексика кувшинкасы ( Nymphaea Mexicana) активдүү түрдө өскөн мезгилинде түймөгүнүн ылдыйкы – солондор жагында ичке шнур сымал тамыр-сабактар чыгат.
Алар горизонталдык түрдө жайгашып энелик өсүмдүктөн -15-60 см аралыкта дагы жаңы түймөктү пайда кылат. Бул столондордон күзүндө анча чоң эмес горизонталдык абалда тамыр-сабактар чыгып, алардын жогорку бетинде жалбырактардын майда бүчүрлөрү, төмөнкү бетинде – кыска тамырлардын (узундугу 3,5 см-га чейин), жоон (диаметри 0,6 см), сырткы көрүнүшү банандын окшогон тал чыгат.
Тамыр-сабактар ар кандай тереңдикте жата берет. Ак кувшинканын тамыр-сабактары көлмөнүн эң түбүндөгү (кээде м тереңдиктен) ылайдын ичинен да табылып, алардын үстүн суу астындагы жалбырактар жаап коет. Аларга караганда амазонка викториясынын (Victoria amazonica) 2 м тереңдикте, тайыз сууда өсөт.
Тамыр сабактарында жана өсүмдүктүн башка бөлүктөрүндө аба толгон каналдардын татаал системасы бар. Алар аркылуу аба берилип турат. Көп учурда каналдын ичине кальций оксалаты кээ бир өсүмдүктөрдө, мисалы кувшинкаларда, катуу жылдыз сымал тараган склереиддер чөгүп калат. Кээ бир окумуштуулардын ою боюнча алар өсүмдүктү үлүлдөрдөн коргойт экен, башкалар болсо алар механикалык функцияны аткарып, ар кандай нагрузкалардын – созулуу, ийилүү, басым ж.б.-дын таасиринен келип чыгуучу айрылуулардан сактайт дешет.
Тамыр-сабак баткактын ичинде тамырлар менен бекем кармалып турат. Тамырлар болсо тамыр-чабактын түймөктөрүндө жайгашкан. Сары кубышканын ар бир жалбырактын түп жагында үч бутактан тамыры болот; алар жалбырак түшкөндө аны менен бирге түшөт да, тамыр-сабакта үч айрылган из калат. Кувшинкалардын сууда жашоосу дайыма жарыктын жана кычкылтектин жетишсиздиги менен байланыштуу болгондуктан, жашоодо гетерофиллия, башкача айтканда, түрдүү жалбырактуулук келип чыккан.
Тукумдагы өсүмдүктөрдүн баардыгына суу астындагы жана суу үстүндөгү жалбырактары болот. Алар спиралдашып жайгашкан. Кувшинканын суу астындагы жалбырактары челге окшош, кенен ланцеттей, жарыш тарамыштануусу бар, тамыр-сабактын өсүү почкаларынын үстүнөн капкачадай болуп оролгон. Аны менен гүл бүчүрүн жана суу үстүндөгү жалбырактарды өсүүнүн алгачкы стадияларында жаап коет. Сары кубышкада мындай жалбырактардын ордуна бутактанган назик жипчелердин боосу пайда болот. Окумуштуулар аларды өзгөрүлгөн чел сымал жалбырактар дешет. Ошол эле кезде кубышкада башка типтеги жалбырактары кегизет, аларды бир көргөндө формасы боюнча сүзүп жүргөндөйдү элестетет. Алар жүрөктөй жебедей, сабы кыска, анча тунук эмес, чети тырмал. Назик текстурасы боюнча балырларды элестетет. Белгилүү англиялык ботаник Агнесса Арбер (1920) мындай деп жазган: «… Кубышканын жер астындагы жалбырактарынын сүрөтү биринчи жолу XVI –кылымда чыккан, андан кийин адабиятта ал жөнүндө эч нерсе айтылбаган». Кубышканын бул жалбырактары жазында гана эмес, кышында да тоңбогон көлмөлөрдө чыгат жана жай келгенде сүзүп жүргөн жалбырактарга айланат. Терең жана тез агуучу сууларда алар жыл бою пайда болот. Кээде абдан карган чоң тамыр-сабактар менен суунун үстүндөгү жалбырактарды жаратууга жарабай калган өсүмдүктөрдө деле пайда болот. Кээде агуучу сууларда кубышканын суу үстүндөгү жалбырактары чыкпай, толугу менен сууга кирип, температуранын азыраак төмөндөгөн шартында болот.
Сууда сүзүп жүрүүчү жалбырактар ар кайсы тукумдарда жалбырак пластинкасынын формасы, жалбырактын чети, андагы эпидермалык дончолор, жипчелери, тикенектери, ошондой эле алардагы атоциандын бар болгондугу боюнча айырмаланат.
Викториянын чоң жалбырактары калканча сымал, кувшинка, кубышканыкы – жүрөктөй, эллипстен тегерекке чейин, базалдуу оюгу бар ар кандай деңгээлде, жалбырак сабы узун. Жалбырак пластинкасы катуу, андыктан суунун катуу термелүүсү менен мөшөрлөгөн жаанда анын бүтүндүүлүгүн сактайт. Жалбырак тарамыштары жалбырактын астынан кескин билинип чыгып турат. Өзгөчө ал викториянын жалбырагынан көрүнөт. Сүзүп жүрүүчү жалбырактардын салмак борбору жалбырак саптын бекилген жеринде жайгашат. Алардын жалбырак пластинкасы дайыма суунун үстүндө жатат. Өсүмдүктөр өтө көп өөрчүп-өсүп кеткен учурда сүзүп жүрүүчү жалбырактар көлмөнүн бетин бүтүндөй жаап коет. Анда жалбырак пластинкалардын суунун үстүндө эң рационалдуу жайгашуусу көлмөнүн тереңдигине жараша жалбырак саптарынын узундугунун өзгөрүшү менен жетилет.
Жалбырак саптарынын бекемдиги жана ийилгичтиги, өсүмдүктөрдүн жалбырактарын суунун термелүүлөрүнүн таасиринен сактап, аларга ары-бери жүргөнгө жол берет. Жеңил жалбырактар негизинен жайында пайда болот. Суунун деңгээли ылдыйлаганда кувшинкалар жээкке чыкканда, жалбырак пластинкалары жерге тийгендиктен, алардын чети үстүнө карай ийилет, жалбырак саптары болсо жоон жана кыска болуп өсөт, алардын узундугу 20 см-ден жогору болбойт.
Викториянын жалбырактары обдан чоң. Алардын диаметри 2 м-ге чейин жетет жана алардын жалбырак пластинкасы бекем болуп, анын четтери жогору карагандыктан суунун үстүндөгү 35 кг чейин жеткен салмакты кармап турат. Викториянын жалбырактарынын чети тикенектүү тиштер менен капталган, төмөн жагунда …. бар, алар кээ бир ботаниктердин ою боюнча, чоң жээчү жаныбарлардан сактайт. Жалбырактардын үстүнкү бети-жашыл, асты ачык кызыл.
Нимфея тукумундагылардын жалбырактардын бетине суу өтпөйт. Ал андагы момдун жука чели жана эпидермалык клеткалардын үстүндөгү өскөн дөңчөлөр менен байланыштуу. Жаш жалбырактардын бетин былжыр каптайт, аны атайын бездүү жипчелер чыгарат. Жалбырактары менен тамыр-сабактарында аба толгон боштуктардын чоң системасы бар, аларды кадимкидей эле көрсө болот.
Алар дем алуу газ алмашуусун камсыз кылгандан тышкары, жалбырактарды суунун ичинде жана анын үстүндө кармалып турушуна көмөк берет. Үрөндөрү өнгөндө жаш жалбырактары формасы боюнча жетилген жалбырактардан кескин айырмаланат. Мисалы, амазонка викториясынын биринчи жалбырагы жипчедей, жалбырак пластинкасы жок, экинчи жалбырагында жалбырак пластинкасы ланцеттей – жебедей, үчүнчүсү – узунча, жебедей болуп, кувшинканын жалбырагын элестетет. Үч жалбырактары тең суунун астында болот жана төртүнчү гана жалбырагы суунун үстүндө сүзөт; ал жалпак, калканчадай, четтери ийилген эмес.
Гүлдөрү бирден чыгат, кээде абдан чоң, гүл сабагы узун, кээ түрлөрүнүкү 5м-ге жетет. Алар эки жыныстуу, спироциклдуу, кош гүл коргондуу. Чөйчөкчө жалбыракчасы 5 же 4, кувшинканыкы желекчелерине караганда чоңураак. Желекчелери көп, черепицадай. Кувшиканын чөйчөкчөсү жашыл түстө, кубышканыкы – сары. Кувшинканын гүлдөрү чоңдугу боюнча 3-25см-га жетет. Алардын түсү – ак, мала кызыл, ачык сары мала, ары, мала көк, көк. Викториянын гүлү кандайдыр бир өзгөчө. Анын диаметри 35см-ге жетет жана сыртында 4 тикенектүү бети кызыл күрөң жана ич жагында ак чөйчөкчө жалбырактары бар. Анын желекчелеринин күчтүү жагымдуу жыы бар.
Көпчүлүк кувшинкалардын аталыктары жөнөкөй, лента сымал, эки тарамышы болот. Чаңдыктары абдан узун, алар аталыктын стерилдүү тканында кирип турат. Чаңдыктардын ачылышы интрорздуу, экстрорздуу. Нимфеялардын чаңчалары бир тилкелүү. Гинецейи синкарптуу, анда 5-35 мөмө жалбыракчалары бар. Кувшинка, кубышка жана викториянын мөмө жалбырактарынын саны 5 тен 35ке чейин жетет. Кубышканын чаңалгычы жашылыраак, ичин көздөн чуңкурайган же томпок, чети бүтүн же тиштүү. Кувшинка менен викториянын чаң алгычы көп… ачык түстүү, викторияныкы – ачык кызыл, Кувшинканыкы – мала кызыл, сары, кызыл, кызыл-күрөң.
Көпчүлүк нимфеялардын гүлдөшү абдан кооз көрүнүш. Мисалы, виктория 2 сутка гана гүлдөйт. Ошол мөөнөттүн ичинде гүл желекчелеринин түстөрү ак түстөн ачык мала кызыл, кызыл болуп сыйкырлуу өзгөрүлөт.
Викториянын биринчи жолу гүлдөгөн кезинин тарыхы Кьюда (Англия) Ботаникалык бактын оранжереясында башталган. Ал жакка викториянын уругу биринчи жолу Түштүк Америкадан 1849ж. алып келинген. Виктория гүлдөйт деген кабар. Ботаникалык кызматкерлердин жана окумуштуулардын арасында гана эмес, ал сүрөтчүлөр менен репортерлорго да тез тарап кеткен. Оранжереяда гүл ачылганга чейин көптөгөн адам чогулган. Бардыгы саатын карап, гүлдүн ачылышын эңсеп турган. Кечки саат 5те жабык бутон суунун үстүнө чыгып, анын чөйчөкчө жалбырачалары ачылып, андан кийин шумдуктай сулуу ак, ак кардай болгон желекчелер келип чыккан. «Белгилүү ботаник-аквариумист Н.Ф. Золотницкий 1887 жылы мындай деп жазат: «Кубулуштун айбатттуулугуна баткандар ордунан туруп карап формалардын чоңдугуна же анын кооздугунабы эч кандай көрсөтүлө турбаган гүлдүн гүлдөөшүнөн чыккан жыпар жыттын тарап кетишинеби жана гүлдүн тез ачылыш ылдамдыгынабы, дегеле эмнеге таң калаарын билбеди. 2 сааттан кийин гүл желекчелерин жаап, суунун астына кирди. Экинчи күнү Оранжереяга эл таң атканда дагы келүүчү укмушту чыдамсыз күттү. Викториянын гүлү кайрадан кечки саат 7-де ачыла баштады. Бардыгын таң калдырганы, гүлдүн кандайдыр бир күтүүсүз кубулуусу болду. Ал ошондо ак түстө эмес, ачык мала кызыл көрүндү. Тез эле желекчелер түшө баштап, алардын түсү аламдан-улам интенсивдүү болду. Желекчелер толугу менен түшкөндөн кийин аталыктардын активдүү кыймылы башталды. Ошол жерде болгондордун айтымына караганда алардын кыймылы угулган болуучу. Викториянын гүлдөгөн мезгилинде анын фотосүрөттөрү, сүрөттөр тартылган.»
Кувшинкалардын гүлдөшү түндүк көлмөлөрдө июн-августка түш келет, ал кезде түштүк жакта алар массалык түрдө гүлдөнөт. Викториянын мекени – Түштүк Америкада болсо, ал октябрдан январга чейин гүлдөйт. Тропик климатына карабастан, бул өсүмдүк март айынан майга чейин тынча абалда болот. Нимфеялардын чаңдашы да бир өзгөчө. Кувшинка, кубышка, викториялардын гүлдөрү ачык түстө жана жыпар жыттуу болгондуктан ар кайсы курт-кумурскаларды көңүлүн бурат. Алардын ичинен чаңдашууда негизги ролду доңуздар аткарат. Кувшинкалардын кээ бир түрлөрүнүн гүлдөрү жабылуу жөндөмдүүлүгү кечинде болсо, башкаларыныкы таң алдында болот. Ошондуктан, доңуздар өзүнчө бир «тузакка түшүп», алар гүлдүн улам кийинки ачылышына чейин анын ичинде калып, аталыктарды жеп, чаңга оонап, аны гүлдөп жаткан башка өсүмдүктөргө жеткирет. Доңуздардын көңүлүн буруш үчүн викториянын мөмө жалбыракчаларында атайын азык денечелер болот. Гүлдөгөн учурда викториянын гүлдөрү көп жылуулукту чыгарат экен. Мисалы, гүлдүн температурасы абанын температурасына салыштырганда 10 ̊ -тан жогору болушу мүмкүн. Ошондо жогорку температура ачык-кызыл аталыктарда болот. Болжол менен бул көрүнүш андагы крахмалдын бар болгондугу менен байланыштуу. Кубышкада протогиния бар, ал гүлдөрдүн чаңдашын камсыз кылат. Кубышканын жыпар жыты жана чөпчөк жалбыракчалары ачык түстө болгондугунан башка, курт-кумурскаларды нектарниктерге умтулат, алар рудименттик желекчелердин жагында пайда болот.
Мөмөсү – губкадай синкарптуу жер-жемиштей көп жалбыракча, анын формасы, чоңдугу, түзүлүшү ар кандай Кувшинка менен кубышканын мөмөсүнүн диаметри 10 см-дан жогору эмес, формасы боюнча кумганга окшойт. Кувшинканын мөмөлөрүндө 1600-1700 урук болот. Викториянын мөмөсү абдан чоң, кээде ал кичинекей баланын башындай болот.
Кувшинкалардын мөмөлөрү суунун астында бышып жетилет. Анда мөмө жарылып, анын уруктары суунун үстүнө калкып чыгат. Алар былжыр челге оролгондуктан бир нече убакыт, балыктардын икрасына окшоп, сүзүп жүрөт. Ошондуктан аларга куштар көңүл бурушат. Кувшинка, викториянын былжырга оролгон, жука, губка сымал баштыкчадай ариллустары калкыгыч катары болот. Былжыр менен ариллус бузулгандан кийин уруктар көлмөнүн түбүнө түшүп, өнө баштайт. Ак кувшинка менен сары кубышканын үрөндөрү кышында тоңуп калган баткактын ичинде да өзүнүн өнүмдүүлүгүн жоготпойт. Бул өсүмдүктөрдүн үрөндөрүнүн өнүмдүүлүгү 5 жыл бою же андан көп убакытка сакталат. Кувшинканын, кубышканын жана башка кувшинкалардын уруктарын сууда сүзүүчү куштар, ошондой эле балыктар таратышы мүмкүн.
Нимфеялар тукуму агым суусу бар көлмөлөрдө өсөт. Жасалма шартты, кычкылтектин жетишсиздигин көтөрө албай өлөт. Табигый шартта нимфеялар көбүнчө вегетация жолу менен – тамыр сабак жана түп тамырлар аркылуу. Кубышка болсот уруктар менен көбөйөт. Көлмөлөрдүн түбүндөгү балчыктан чыккан өнгөн өсүмдүктү суу агызган шилендиден көрсө болот.
Нимфеялар аңчылык-промысел жаныбарлардын багыш, бугу, ондатра, нутрия, кемчет, чүткөр азыктанышында чоң ролду ойнойт. Жай мезгилинде кувшинкалар ондатранын жеминин 50% -ин түзөт. Кавказдын шартында нутрия көлмөнүн терең жагында жайгашып, кувшинканын жалбырактары, жалбырак сабактары жана гүл саптарын жейт. Кувшинканын тамыр сабактары менен таш бака азыктанат.
Нимфеялар адамдын жашоосунда маанилүү ролду ойнойт. Алардын көлмөлөрдү, ботаникалык бактардын оранжереяларын кооздоп, эстетикалык баалуулугунан тышкары, алар элдик медицинада кеңири колдонулат. Мисалы, Бразилияда викториянын куурулган уруктары тамакка колдонулат. Кытайдын түштүгүндө бул өсүмдүктөр атайын культурада өстүрүлөт. Кызыл кувшиканын (Nymphea rubra) ачык-кызыл гүлдөрүнөн венок жасап, Байыркы Египеттин бийлерине венокту (гүлдөн жасалган тегерек түрмөк) аны кудайдын символу деп башына кийгизген. Кувшинкалардын стилдештирилген сүрөтү менен тыйындар, колонналар, эстеликтер кооздолгон.

Содержание книги:

Статьи и книги по теме: