фитотерапия

Бергамот

Бергамот (Бергамот – Citrus bergamia Risso)

Руталар уруусунан – Rutaceae

Тикендери жок, анча узун эмес дарак. Жалбырактары дайыма жашыл, учтуу, өзгөчө жыпар жыты бар. Жалбырак саптарында абдан ичке канаттары болот. Гүлдөрү колтуктуу, бирден же көп эмес боолордо, эки жыныстуу, ак же ачык кызыл, аңкыган жыты бар. Мөмөсү – көп уялуу жана көп уруктуу жемиш. Ал жоон үч кабаттуу чел менен капталган, өз алдынча бөлүнгөн сегменттерден турат. Алардын ичинде бир аз уруктары болот. Мөмөлөрү шар же алмурут сымал, негизинен уругу жок же бир уругу бар. Март –апрелде гүлдөйт. Мөмөсү ноябр-декабрда бышат. Италияда Калабрия провинциясында өстүрүлөт. Нымдуу субтропиктерде да өстүрүлө баштады. Өлкөсү – Түштүк –Чыгыш Азия.

Эфир майы мөмөлөрүнүн кабыгынан, гүлдөрдөн жана жалбырактардан алынат. Мөмөсүнүн кабыгынан 1-3% эфир майы чыгат. Бергамот майы – өзгөчө жагымдуу жыты жана ачуу даамы болгон суюктук.

Анын курамына негизинен L-линалил-ацетат (35-50%), L-линалоол, нерол, терпинеол, цитраль, Д-лимонен, камфен, бергаптен, бергаптол ж.б. кирет. Жалбырактарынан 0,15-0,35% эфир майы чыгат.

Бергамоттун мөмөсүнүн кабыгы жана гүлдөрүнүн майы кондитер өнөр жайында жана парфюмерияда, микроскопиялык техникада колдонулат. Бергамот майында фурокумарин деген бирикмелер бар. Алардын фотосенсибиляциялык (күн нуруна сезгич) эффекти болгондуктан, тери аз эле пигментацияга учурашына түрткү берет. Ошондуктан, тери аз эле пигментацияга учурашына түрткү берет. Ошондуктан медицинада бергамоттун компоненти – бергаптендин негизинде витилиго жана гнездная плешивость дарылоодо колдонулуучу препараттар чыгарылган.

Содержание книги:

Статьи и книги по теме:

Бөрү карагат

Бөрү карагат (Барбарис обыкновенный, Berberis Vulgaris)

Бөрү карагаттар уруусунан

Бийиктиги 300 см-ге жеткен бутактуу бадал. Тамырлары өтө көп жайылып чыгат. Бутактарында көптөгөн үч же 5 ачалуу тикендери бар. Тикендердин колтугунда кыска жалбырак саптарында жалбырактар жайгашат. Жалбырактары тескери жумуртка сымал, ичке, манчадай тиштүү, сапка карай ичкерет. Гүлдөрү ылдый караган чачы (каптал гүлдөрү өзүлөрүнүн гүл саптары менен негизги узун гүл сапка кезектешип жайланышкан жоп гүл). Гүл желекчелери сары, учтуу, толук же жогорку жагы ачалуу.

Мөмөсү – кызыл жемиш, кычкыл даамдуу, 2-3 уругу болот. Май-июнда гүлдөйт. Мөмөсү сентябрь-октябрде бышат. Тоо этектеринде, таштуу жерлерде, бадалдардын арасында токойлордо өсөт. Республиканын бүткүл аймагында өсө берет. Сырьенун запасы көп.

Өсүмдүктүн бардык бөлүктөрүндө берберин, бербамин алколоиддери, ийлөө заттары, эфир майы, канттар, декстроза, левулеза (5%ке жакын), органикалык кычкылдар (6,5%ке чейин), жана витаминдер бар. С витаминдин өлчөмү 8%ке жетет, уруктарныда 15%-ке жакын суюк май болот. Чийки мөмөлөрү уулу, анда алколоиддер көп, бирок мөмөлөр жетилип бышканда уулу касиеттери жоголот.

Бөрү карагат илгээртен бери эле керемет даамдуу жана дары өсүмдүгү катары белгилүү болгон. Азыркы кезде ал парктарда кооз өсүмдүк катары жана бактарда желе турган мөмөлөр катары өстүрүлөт. Жанчылган кургак мөмөлөрү лимон жана уксустун ордуна тамакка кошулуучу кычкыл нерсе катары колдонулат. Компот, суусундуктарга да кошулат. Бөрү карагаттын ашынан шире, джем, кыям ар кандай диеталык тамак-аштар даярдалат.

Жаш жалбырактарын сорпого кошот, витаминдүү салаттар жасалат. Уруктарынан чыгарылган май кондитерлик өндүрүшүндө колдонулат. Бөрү карагаттын мөмөлөрү суусунду кандырат, ширеси – ич катканда жардам берет. Жаш жалбырактары менен өркүндөрү чай катары колдонулат.

Дары өсүмдүк катары бөрү карагаты байыркы вавилонян менен индустар колдонгон. Орто кылымдарда бөрү карагат сарык оорусунда жана безгекте жардам бериши жөнүндө айтылган. Кабыгы менен тамыры гомеопатияда колдонулат. Элдик медицинада бөү карагат эзелтен бери өт, зара айдама каражат катары, ошондой эле кургак жалбырактарын, тамыры жана кабыгын боор, көк боордун ооруларында, уйку безинин жетишсиздигинде, дененин температурасын жогору болгондо колдонушкан.

Бүйлөөлөрдүн сезгенишинде ооздун ичин чайкаса жардам берет. Медицинада бөрү карагаттын препараттары (мисалы, бербериндин сульфаты) өт айдама каражат катары өнөкөт гепатитте, гепатохолециститте сунушталат. Мөмөсүнөн чыккан ширеден кызыл сыя жасаса болот. Гүлдөрүндө нектар көп болот.

Содержание книги:

Статьи и книги по теме:

Баркыт гүл

Баркыт гүл (Бархатцы мелкоцветные, Tagete patula)

Астралар уруусунан – Asteraceae

Бийиктиги 30-80см болгон көп жылдык өсүмдүк. Жалбырактары канаттай бөлүнгөн, анда күрөң безчелери билинип турат. Сабагынын учунда – бирден топ гүлү чыгат. Анын астындагы бутчалары көңдөй, вздутые. Топ гүлдүн сырткы гүлдөрү тилдей, кочкул сары же күңүрт-кызыл. Урукчалары ылдый жагында ичке, алардын башы бир-бирине окшошпогон жалтырак челден турат. Июль-августта гүлдөйт. Мөмөсү август-сентябрда бышат. бактарда өстүрүлөт. Формалары, сорттору көп. Мексикадан келген.

Гүлдөгөн өсүмдүктүн жер үстүндөгү бөлүгүндө эфир майынын өлчөмү 0,30-0,55%-ке, богок байлоо фазасында (гүл бүчүрлөрдүн калыптанып бүткөн мезгили) – 0,22-0,30%; максималдуу өлчөмү топ гүлүндө (0,45%) жана жалбырактарында (0,28%). Эфир майы сары же күрөң түстүү, илээшкек, жыты – буркураган мөмө жемиштердин изи бар. Анын негизги компоненти – оцилеон (50%); ошондой эле Д-пинен, сабинен, мирцен, лимонен, цитраль, линалоол ж.б. бар.

Эфир майы чыгыш кондитерлик нерселерди өндүрүүдө, арак-ликер, самын кайнатуу, парфюмерлик-косметикалык өнөр жайында кеңири колдонулат. Элдик медицинада топ гүлүнүн тундурмасы сийдик, тер айдама жана мите курттарын өлтүрүүчү каражат катары колдонулат. Баркыт гүл кулпунай, картофель жана башка культуралардын нематодаларына каршы пайдаланылат. Ал үчүн кулпунай ж.б.-лардын айдалган иретине жакын өстүрүлөт. Кооз өсүмдүк катары гүлзарларда өстүрүлөт.

Содержание книги:

Статьи и книги по теме:

Базилик

Базилик, райкан (Базилик камфорный, Ocimum basilicum)

Эрин гүлдүүлөрдөн – Lamiaceae

Бир жылдык чөп өсүмдүгү, бийиктиги 70см-ге чейин, жагымдуу, буркураган жыты бар. Сабагы узун, абдан бутактанган, төрт бурчтуу, узунча жумуртка сымал жалбырактары болот. Гүлдөрү ак жана кызыл, узундагы жалбырактардын жана гүл жан жалбырактарынын колтугунан туура эмес мутовкадан (сабактын бир эле муунунан бир нече жалбырактардын же бутактардын өсүп чыгышы) чугат. Мөмөсү – кара күрөң жаңгакча.

Евпропада, Кавказда, Орто Азияда культурада өстүрүлөт.

Өсүмдүктүн жердин үстү жагындагы бөлүктөрүндө 1-1,5% эфир майы, 6%-ке чейин ийлөө заттары, гликозиддер, сапониндер, минералдык заттар, аскорбин кислотасы, канттар бар. Эфир майынын курамына эвгенол, метилхавикол, цинеол, линалоол, камфора, оцимен кирет. Эфир майынын негизги компоненти – эвгенол (70%-ке чейин). Эфир майы көбүнчө топ гүлүндө топтолгон. Өсүмдүктүн толук гүлдөгөн фазасында майды абдан көп чыгарса болот. Кургатуу майдын чыгарылышын абдан эле азайтат. Уруктарында 12-20% өсүмдүк майы; жалбырактарында 0,003-0,009% каротин, 0,15%-ке жакын рутин бар. Базилик чөбүнүн абдан буркураган жыттуу калемпирге окшогон жыты, анча эмес муздаткан туздуу даамы бар. Аны аз өлчөмдө балык жана жашылча тамак-аштарына, салаттарга кошсо жакшы болот. Ошондой эле помидор, бадыраң, козу карындарды туздаганда кошулат. Базиликти Грузия, Армения, Азербайжанда жана Орто Азиянын өлкөлөрүндө «Рейган», «райхан», «райкан» деп атап, тамак-ашка кошулма катары кеңири пайдаланылат. Кургатылган жалбырактарынын күкүмүн жыпар жыттуу калемпирдин ордуна колдонсо болот. Уксуска жыпар жытты берүү үчүн колдонулат. Мындай уксус салаттарга керемет даам берет. Италия жана түштүк славн кухнясында базилик өзгөчө орунду ээлейт, ал негизинен спагетти жана макарондон жасалган тамак-аштарга кошулат. Базилик ич көпкөндө, тамакка мейил тарттыруу үчүн, артериялык кан басым төмөндөгөндө сунушталат. Базиликтин жалбырагы каротин жана рутиндин булагы. Кургатылган базиликтин жалбырактарын аба жетпеген жайда сакталса, ал кийинки келген түшүмгө чейин ошол эле түсүн жана касиетин жоготпойт экен. Базиликтен эфир майы, эвгенол, камфора алынат. Эфир майы менен таза эвгенол парфюмерия жана тамак-аш өнөр жайында жыпар жыттуу каражат, ошондой эле ванилин алуу үчүн сырье катары пайдаланылат. Эвгенол тишти дарылоо практикасында дезинфекциялоочу жана ооздун жаман жытын жоготуучу каражат катары колдонулат.

Өсүмдүк элдик медицинада кеңири колдонулуп келген. Базиликтин чөбүнүн тундурмасы гастритте, колитте, пиелитте, жөтөлдү басаңдатуучу каражат катары, эмгек эмизгендердин сүтүн көбөйтүү максатында колдонулуп келген. Жалбырактарынын тундурмасы ангина, стоматитте ооздун ичин чайкаганга, жакшы айыкпаган жарааттарга компресс катары пайдаланылган.

Жалбырактарынын тундурмасын тиш ооруганда ооздун ичин чайкаганда, жаңы үзүлгөн жалбырактарынын ширесин кулак ооруганда тамчылатканга сунушталган. Азыркы медицинада базиликти көпчүлүк өлкөлөрдө жыпар жыттуу ванналарды даярдоо үчүн, жарааттарды, экземаны айыктыруу үчүн коодонулат. Томат ширесине жаңы үзүлгөн жалбырактарды кошсо, ал шире тонусту жогорулатуучу касиетке ээ болуп калат.

Содержание книги:

Статьи и книги по теме:

Бадъян

Бадъян (Бадъян настоящий, Illicium Verum)

Илицийлер тукумунан – Illiciaceae.

Дайыма жашыл болуп көгөрүп турган дарак. Бийиктиги – 3-4 м, компактуу пирамидадай шактуу (формасы пирамидадай шак). Жалбырактары ланцеттей, узундугу 4-9 см, туурасы 1,2-3 см, үстүңкү бети ачык жашыл, асты – күңүрт, ушалаганда анситин жыты буркурайт. Гүлдөрү эки жыныстуу, сары же кызыл, бирден жайгашкан. Спиралдашкан гүл коргону «гүлдөрү тажыча менен чөйчөкчөнүн жалпы аты) 18 бөлүктөн турат, алардын сырткысы тескери жумуртка сымал, ичкиси – ичке ланцеттей, узундугу 10-22 мм жана туурасы 3-5 мм, аталыктары 4-50 гө чейин жетет, алардын жипчелери жоон жана кыска. Мөмөсү көптөгөн бир уруктуу жыгачка айланган жалбырактардан турат. Жалдызчасы 6-10, көбүнчө 8 бөлүктөн турат. Эң мурда ал эттүү болуп, кийин катып, жыгачка окшоп калат. Түсү ачык күрөңдөн кочкул кызылга чейин. Жалбыракчанын ичинде дары катуу жалтырак күрөң узундугу 6-7 мм болгон күрөң урук урук жатат.

Токойлордо, бадалдардын арасында деңиз деңгээлинен 1600 м бийиктикте өсөт.

Түштүк-Чыгыш Кытайда, Вьетнамда, Японияда, Филлипинде, Ямайкада, Индияда жана башка өлкөлөрдө эгилет. Өлкөсү – Түштүк Кытай, Түндүк Вьетнам, Европага бадьян XVI-кылымда гана келип түшкөн.

Сырьесунда чайырлар, танин, канттар, жыпар жыттуу эфир майы (5-7%), анын негизги компоненти – анетол; анда терпендер бар. Жыты өтө жагымдуу, кандайдыр бир сергиткич, даамы таттуураак, жагымдуу.

Кургатылган мөмөлөрдүн күкүмдөй кылып жанчып жыпар жыттуу жана керемет даамдуу кошулма катары колдонулат.

Бадъян анистей эле пайдаланылат, печеньеге, нандарга, пудингдерге, компотторго кошулат. Бадъян кара мурч, фенхель, корица, гвоздика, имбирь менен жакшы айкалышкан гармонияда болот. Ар кайсы өлкөлөрдө кант менен бадъян кошулган кара чай абдан популярдуу. Ошондой эле бадъян тамак-аш жана консерва өндүрүшүндө, фармацевтикалык жана косметикалык өнөр жайында кеңири колдонулат. Бадъян сезгенүүгө каршы, ич көпкөндө жана аш казанды иштешин оңолтуучу каражат катары пайдаланылат.

Содержание книги:

Статьи и книги по теме:

Жоон жалбырактуу бадан

Жоон жалбырактуу бадан (Бадан толстолистный, Bergenia crassifolia)

Жоон сойломо тамыр-сабагы (жер астында өсүүчү жана ошого байланыштуу түрүн өзгөртүн тамыр сыяктуу болуп калган сабак) бар. Сабагы жоон, жылаңач, жалбыраксыз. Тамырга жакын жалбырактары розеткада, сабактары узун, жалбырактар жылтырак, жылаңач, пластинкалары тегерек жана жалбырак кучагын жука чел каптап турат. Учундагы гүл коргонунда гүлдөрү коюу болуп чыгып, кыштайт. Гүл желекчелери ачык кызыл, көптөгөн тарамыштары (боочолор) бар. Алар аркылуу суу жана эриген заттар келип турат да жалбырактан ассимиляция процессинде пайда болгон заттар алып келет. Аталыгы чөйчөкчөсүнөн эки эсе узун. Кутучасы ар кайсы жакка кеткен эки айчык. Жаздын ортосунан жайдын ортоңку мезгилине чейин гүлдөйт. Тамыр сабагы жана уругу менен көбөйөт.

Жарларда жана таштуу склон өсөт. Түштүк Сибирде, Орто Азияда ийне жалбырактуу жана кошулма токойлордо өсөт.

Өсүмдүктүн бардык бөлүктөрүндө ийлөө заттары (13-23% — жалбырагында жана 15-27% тамыр сабагында), уругунда – 18%. Ошондой эле жалбырактарында галл кычкылы, арбутин (10-22%), бог гидрохинон, аскорбин кычкылы (0,26%-ке чейин) бар. Тамыр сабагынан глюкоза, сахароза, крахмал, гликозиддер, чайырлар, декстрин, полифенолдор ж.б. табылган. Баданда арбутин көп.

Ийлөө заттарынан таза жуулган бадандын тамыр сабагын тамакка кошуп жейт. Анда крахмал көп болот. Кыштаган кара жылбырактары жыпар жыттуу чай катары пайдаланылат. Аны Сибирде «Монгол чайы» дейт. Жалбырактары кээде суусундарды чыгарганда колдонулат.

Баданда таниддер көп болгондуктан, ал ийлөөчү максатта көп пайдаланылат. Таниддердин өлчөмү мүжүрүм тал жана кара карагайдын кыртышына салыштырганда эки эсе көп жана эмендикине салыштарганда 4 эсе көп. Ийлөө экстрактын даярдоо үчүн жалбырактар менен тамыр сабактар пайдаланылат. Ийлөө заттары териге оңой сиңирилет да, тери сонун күрөң сары түскө боелот. Ошондуктан, бадандын экстракты теринин кайсы болбосун сортторун боегонго пайдаланылат.

Бадандагы ийлөөчү заттар сезгенүүгө каршы, микробдорго каршы, кан токтотуу таасир кан берет. Ошондуктан анын суюк экстракты медицинада ичегинин сезгенишинде, дизентерияда, жатындан кан агууда кеңири колдонулат. Стоматитте, бүйлөөлөр сезгенгенде ооздун ичин чайкаса жарайт. Жалбырактары сийдик жолдору сезгенгенде колдонулат. Андагы арбутин организмде глюкоза менен антрахинонго ажырайт. Ал болсо бактерияларды өлтүрүүчү касиетке ээ. Тибет медицинасында бадан өпкө туберкулезунда, бөйрөк ооруларында колдонулат.

Бул өсүмдүк баалуу химиялык продуктуларды: гидрохинонду, галл кычкылын, пирогаллолду, техникалык жана медициналык танинди берет. Жалбырактарынын экстракты кездемелерди кара түскө боет, андан тышкары жашыл боек да алынат. Мурда тамыр сабагынын экстракты менен брезент-балык кармоочу торлор боелуп, алардын керектөө мөөнөтү 1,5-2 эсе көп созулган.

Ал туруктуу кара жана күрөң боек катары пайдаланылган. Бадан культурада плантацияларда тамыр сабагынан өстүрүлөт. Кооз өсүмдүк катары парктарда, гүлзарларда өстүрүлөт.

Содержание книги:

Статьи и книги по теме:

Айдама артишок

Айдама артишок (Артишок посевной, Cynara scobymus)

Астра уруусундагы көп жылдык өсүмдүк. Жалбырактары тиштүү айчыктуу сегменттүү, канаттай бөлүктүү, кээде тикенектүү, астын түк баскан, жашыл же боз жашыл түстө. Гүлдөрү диаметри 12 см болгон чоң гүл жайгашкычка чогулган. Гүлдөрдү шар сымал, көп иреттүү жалбырактар ороп турат. Гүл коргону түтүктөй, бешке бөлүнгөн, көк же сине-фиолетовый. Мөмөсү – чоң урук, жылаңгач, төрт бурчтуу, баш жагы кесилген.
Жапайы түрү Түштүк Европа жана Түндүк Африкада өсөт. Орто деңиз аралында биздин эрага чейин эле культурада өстүрүлгөн. Азыркы кезде артишок Батыш Европанын көпчүлүк өлкөлөрүндө, өзгөчө Франция менен Италияда кеңири өстүрүлөт.
Артишоктун жалбырагында флавоноиддүү гликозиддер – Цинарозид, Цинаротризид; фенолкарбон кычкылдары (кофеин, хлороген, неохлороген ж.б.) бар. Мындан тышкары өсүмдүктүн курамына глицерин, гликолий кычкылдары, инулин кирет. Гүл коргонунда белоктуу заттар, углеводдор, каротин, инулин, чоң өлчөмдө витаминдер (тиамин, рибофлавин, аскорбин кислотасы бар).
Тамакка артишоктун ачылбаган гүлдөрдүн эттүү гүл коргону жана оролуп турган жалбыракчалардын астыңкы иретиндеги жоон түптөрү пайдаланылат. Жетилип бышкан жана косерваланган артишоктон салат жасалат, бышырылган түрүп скус менен жесе жакшы. Жумшак жеринин ылдыйкы бөлүгү – баалуу диеталык продукт. Курамындагы цинарин улгайган адамдарга, атеросклероз менен ооругандарга пайдалуу. Цинариндин сийдик айдама касиети бар, алколоиддер менен ууланганда антидот катары болот. Артишоктун гүл коргонунун кайнатмасы чийки жумуртканын сарысы менен ич катканда жана боор ооруларында сунушталат.
Артишок беш миң жыл мурун эле өстүрүлгөн. Байыркы грек менен римляндар аны абдан баалаган. Аны жегенде тердин жыты анча эмес болот дешкен. Артишоктун гүлдөгөнгө чейин сыгып алынган ширесин чачтарды түшпөсүн алдын алуу үчүн аны менен баш жууган. Көпчүлүк өлкөлөрдө артишоктун жалбырактарынан дары каражаттары алынган. Алар гепатитте (өзгөчө балдардын), эндартеринтте, атеросклероздо, псориазда, экземада колдонулат. Артишоктун экстракты ичкенде өттү айдайт.

Содержание книги:

Статьи и книги по теме:

Апельсин

Апельсин (Апельсин китайский, Citrus sinensis)

Рута уруусунан (Rutaceae)
Бийиктиги 7-12 м болгон дайыма жашыл болуп көгөрүп турган дарак. Анын өркүндөрү тикенектүү (түрүн өзгөрткөн сабактар). Жалбырактары жөнөкөй, овалдуу, кээде сүйрү, учтуу, толук. Гүлдөрү бирден же анча көп эмес гүлдөрдөн тарган чачы (каптал гүлдөрү өзүлөрүнүн гүл саптары менен негизги узун гүл спка кезектешип жайланышкан топ гүл). Энелиги (жабык уруктуу өсүмдүктөрдүн ургаачылык жыныстык органы, анда ургаачылык жыныстык клетка-энелик клетка пайда болот; энелик чаңалгычтан, мамычадан жана мөмөлүктөн турат) көп мөмө жалбыракчалуу. Гүл чөйчөкчөсүнүн диаметри 0,5 см. Желекчелери ак, аталыгы (эркектин жаныстык органы) – 20-25. Мөмөсү – көп уялуу жемиш. Түсү ачык сары, кыртышы жылма же бир аз бүртүктүү. Ичиндеги жумшак нерсеси таттуу-кычкыл, ачык сары, уругу менен же ансыз, мөмө жалбыракчасынын капталынан өсүп чыккан ширелүү бөлүктөрдөн турат. Ички мөмө коргону (мөмөнүн мөмөлүк керегесинен пайда болгон бөлүгү) ак, губка сымал.
Культурада гана өстүрүлөт. Өлкөсү – Гималай тоолорунун түштүк беттери.
Апельсиндин мөмөсүндө 15 % -ке жакын канттар (негизинен фруктоза жана глюкоза), лимон кычкылы (0,6-2%), аскорбин кычкылы (0,07% -ке жакын), ошондой эле рутин, тиамин, рибофлавин, каротин, пектин заттары (ал көбүнчө боегу жок бөлүктөрүндө), фитонциддер, калий, кальций туздары, пигменттер; бутактарынын кыртышында жана тамырында, мөмөсүнүн кабыгында, гүлдөрүндө, бүчүрлөрүндө, жалбырактарында – эфир майлары бар. Эфир майы көбүнчө мөмөнүн кабыгында топтолгон (0,33-2,1%). Мөмөнүн кабыгынан пресс же учуучу ээриткичтердин жардамы менен экстракцияланып сары же күрөң-сары түстөгү, ага мүнөздүү жыты, жагымдуу даамы бар май чыгарылат. Майдын курамына Д-лимонен (90%), Д-линалоол, Д-тепинеол, каприл кычкылынын метил эфири, цитраль, цитронеллаль кирет. Мөмөнүн жумшак нерсесинин ароматы оңой учуучу бирикмелерден (этил, амил, фенилэтил) спирттерден, органикалык кычкылдардан, татаал эфирлеринен (кумурска, уксус, каприл), ацетон, гераниол, ацетальдегид жана терпинеолдон келип чыгат. Мөмөлөрдүн кабыгында флавон гликозиддери – гесперидин, нарингин ж.б. болот.
Апельсиндин мөмөлөрү жөн эле желет, ошондой эле алардан шире, суусундар, джем, цукат чыгарылат. Мөмөсүнүн кабыгынан чыгарылган эфир майы ар кайсы суусундарды, ликерлорду ароматташтыруу үчүн колдонулат. Апельсиндин ширеси эт ысып ооруганда суусунду жакшы кандырат. Апельсиндеги витаминдердин жана башка биологиялык активдүү заттардын комплекси – өтө семирүүнү, гиповитаминозду, гипертония, атеросклерозду, боор ооруларын алдын алууда жана дарылоодо эффективдүү каражат. Апельсинде пектин заттары көп болгондуктан, ал ичегинин иштешин жакшыртып, зыяндуу заттарды чыгарууга, чириткич процесстерди токтотууга көмөк берет. Апельсиндин ичиндеги жумшак нерсеси менен ширеси тамакка мейил тарттырат жана тамак сиңирүүнү оңолтот. Өзгөчө улгайган адамдардын ичи катып, заңдабаганда апельсинди же апельсин ширесин эртең менен ач карын жана кечинде кабыл алып турса жакшы болот. Апельсин ширеси карын жана он эки эли ичегинин жара оорусунда, ошондой эле кычкылдуулугу жогору болгон гастритте колдонуу жарабайт.
Апельсиндин кабыгын кийимдердин арасына салып койсо, күбөнү ал кийимдерге жолотпойт.

Содержание книги:

Статьи и книги по теме:

Анис

Анис, кадимки анис (Анис обыкновенный, Anisum Vulgare)

Чатырдуулар уруусунан
Бийиктиги 30-50см жеткен түбү ичке саптуу эфир майлуу бир жылдык. Бутактары түз, тегерек, кырдуу, жогору жагы бутактанган. Жогорку жалбырактары сапсыз. Ылдыйкысы бутактап дары узун саптуу. Ылдыйкы жалбырактарынын пластинкалары – тегерек, бүтүн кырдуу, ортоңкусу – үч жолу шына сымал сегменттерге бөлүнгөн, жогоркусу – эки, үч жолу сызгычтай ланцеттей бөлүнгөн. Топ гүлү – татаал чатыр, анын 6-15 луч бар.
Гүл чөйчөкчөсү (гүлдүү өсүмдүктөрдүн көчпчүлүгүнүн гүлдөрүндөгү гүл көргөндун сырткы, жашыл түстүү жалбыракчалардан турган бөлүгү) майда тиштүү, тажычадай гүл коргонунун желекчелери ичине караган, ак түстө. Мөмөсү түктүү, узундугу 8 мм жумуртка сымал. Июнь-июлда гүлдөйт. Мөмөсү августта бышат.
Анис культурада гана өстүрүлөт. Испания, Италия, Турция, Мексика, Индияда кеңири таралган.
Кургак мөмөсүндө 1,5-3,5 % (кээде 6% -ке чейин) өзгөчө жыты болгон эфир майы бар.
Ошондой эле 16-28% өсүмдүк майы, 19%-ке чейин белок заттары, канттар, органикалык кычкылдар бар. Эфир майынын курамына негизинен анетол (80-90%) жана метил хавикол (10%), α-фелландрен, α-пинен, камфен, ацитальдегид, анискетон кирет.
Анис жыпар жыттуу өсүмдүк катары байыртан эле белгилүү. Анистин уругу жана андан чыгарылуучу эфир майы жана өсүмдүк майы балык жана эт, кондитер, парфюмер өнөр жайында, суусундарды өндүрүүдө, медицинада кеңири колдонулат. Жыпар жыты уругунда көп болгондуктан, ал көбүнчө таттуу нандарды бышырганда, жер-жемиш салаттарга кошулат.
Кызылча, кызыл капуста, бадыраң менен сабизге, ар кайсы мөмө жемиштердин компотуна анистин уругу кошулганда өзгөчө жагымдуу болуп жыттанат. Анистин эфир майы какырыкты оңой чыгарат, ич көпкөндү жазат, тамак сиңирүү жолдорунун зил болуп чыгаруу жана кыймыл-аракет функциясын күчөтөт. Ошондуктан ал ич көпкөндө, карын зили менен өттүн бөлүнүп бөлүнүп чыгуусунун начарлашында, ичеги-карын түйүлүп ооруганда, перистальтиканы кайра калыбына келтирүүчү жана ооруну басаңдатуучу каражат катары колдонулат. Анистин эфир майы нашатырь-анис тамчылары деген дары каражатынын курамына кирет. Ал бронхитте, трахеитте, жөтөлгө каршы колдонулат. Аны дарылардын даамын жакшыртуу үчүн ар кандай микстураларга, жөтөлдү басаңдатуучу конфеталарга кошот. Анистин препараттары какырык чыгарууну жакшыртат, какырыкты жумшартып, аны оңой чыгарат. Мындан тышкары ал микробдорду да өлтүрөт. Элдик медицинада анистин уругун тердетүүчү каражат катары ичүүгө берилсе, анын тамыры болсо тери ооруларында жана жүрөктүн неврозунда колдонулган. Анис майын колдордун, беттин терисине сүйкөсө, ал чиркей чаккандан сактайт экен. Анистин эфир майы кыпчуур, бит, бүргөлөрдү өлтүрөт. Анис майынын катуу бөлүгү парфюмерияда медицинада кеңири колдонулат.

Содержание книги:

Статьи и книги по теме:

Анар

Анар (Гранат, гранатник, Punica granatum)

Анарлар уруусунунан – Punicaceae.
Бийиктиги 150-500 см болгон бадал же даракча. Бутактары жылма, тушташ. Тамыры күрөң, жыгачтай, бутактанган. Жаш бутактары жашылыраак боз, кырдуу, кыскарган, тикенектүү. Жалбырактары ланцеттей же эллипс сымал, же боочого бириккен, жазында алар кызыл түскө боелгон. Гүлдөрүнүн диаметри 20-50 мм, бирден, гүл сабы кыска. Чөйчөкчөсү кабыктуу, коңгуроо сымал, кызгылт, 5 (6-9) бөлүкчөлөрү бар. Гүл коргону беш жалбыракчалуу, ачык-кызыл; желекчелери тескери жумуртка сымал, чөйчөкчөнүн оозуна бекиген. Аталыктар жипчелери сары-кызыл абдан көп; энеликтин көптөгөн астыңкы мөмөлүгү жоонойгон чаңалгычы (энеликтин жогорку учундагы чаңчалар келип түшчү бөлүгү) бар. Мөмөсү чоң, шар сымал, диаметри 15см-ге, массасы 80г-га чейин, кээде андан да чоң болот. Түсү мала кызыл, кызыл, 6-12 уялуу, калган чөйчөкчөнүн катуу бөлүкчөлөрү менен капталган. Мөмөнүн жука кабыктарынын ортосундагы уялар көптөгөн (400-700) бир-бирине тыгыз жайгашкан уруктар менен толтурулган. Уруктардын кырлары тупой, алар ширелүү, кызыл тышкы кабаты бар. Алардын даамы кычкыл-таттуу. Май-августта гүлдөйт. Мөмөсү сентябрь-октябрда бышат.
Кургак, таштуу тоонун беттеринде, арыктардын жээгинде өз алдынча же ит мурун, анжир, жүзүм менен аралышып өсөт.
Иран, Афганистан, Түндүк-Батыш Индияда, Орто Азияда, Кавказда өсөт. Эзелтен бери мөмөлүү дарак катары Кавказ, Дагестан, Крым, Орто Азияда културада өстүрүлөт.
Тамырынын, шагынын, бутактарынын кабыгында алколоиддер (пельтьерин, изопельтьерин, псевдопельтьерин ж.б. бар). Шагы менен жалбырактарында бетулин кычкылы; мөмөлөрүнүн кабыгы менен жалбырактарында – урсол кычкылы: тамырлары менен сабактарынын кабыгынан жана уруктарынын В-ситостерин, Д-мальтоза ж.б. табылган. Шагынын кабыгы, мөмөлөрүнүн кабыгы жана жалбырактары ийлөө заттарына бай келет (30% -ке чейин). Анардын ширесинде 10% -ке жакын лимон кычкылы, алма ж.б. органикалык кычкылдар, 8-19% канттар (фруктоза менен глюкоза), танин, аскорбин кычкылы, көп өлчөмдө антоциандар бар. Гүлдөгөндө ачык кызыл пигмент-антоциан пуницин болот. Абдан түстүү мөмөлөрдүн антоциандардын курамына дельфинидин, мальвидин жана алардын гликозиди кирет. Уруктарында май бар, андан туника кычкылы чыгарылган.
Мөмөлөрү жетилип бышканда пайдаланылат. Ширесинен суусундар, сироптор, улуттук тамак-аштарга кошундулар, винолор даярдалат. Ширеси витаминдүү каражат катары колдонулат. Ширеси тамакка мейил тарттырат, ичеги-карын жолдорунун иштешин оңолтот, организмдин ооруга туруктуулук жакшыртуучу каражат катары операциядан, жугуштуу оорулардан кийин ичүүгө, тамыры менен бутактарынын экстракты мите курттарын жоготуу үчүн сунушталат. Мите курттарына каршы болгон таасири анардын тамыры жана мөмөсүнүн кыртышында пельтьерин алколоиди болгондугу менен байланыштуу.
Гүлдөрүнөн алынуучу боегуч заттар менен жибек, пахта зыгыр жана жүн кездемелерин боегонго колдонулган.

Содержание книги:

Статьи и книги по теме: