Аарылардын жашоосунан келип чыккан продуктулар

Нектар-ɵсүмдүк гүлдɵрүнүн нектарниктери (балдуу безчелери) бɵлүп чыгарган таттуу маӊыз. Кээ бир ɵсүмдүктɵрдүн (чие, пахта) жалбырактарында, гүлдүн себетчесинин түбүндɵ жайгашуучу гүлдɵн тышкары нектарниктер болот. Нектар аарылардын бал жыйымынын негизги бɵлүгүн түзɵт жана ал чымын-чиркейлердин ( аары, кɵпɵлɵк, жапай аары ж.б) азыгы болуп эсептелет. Гүлдɵрдүн чаӊдыктары жарылып же энеликтери жетилген кезде нектар үчүн ɵсүмдүктɵргɵ конгон чымын-чиркейлер гүлдɵрдүн кайчылаш чаӊдашуусун жүргүзɵт.

Нектардын негизги таттуу (канттуу) бɵлүктɵрүү-глюкоза, фруктоза, сахароза. Кээ бир ɵсүмдүктɵрдүн нектарынын курамына дагы башка канттар, аз ɵлчɵмдɵ аминокислоталар, белоктор, витаминдер,ж.б органикалык жана органикалык эмес заттар кирет. Кɵпчүлүк ɵсүмдүктɵрдүн түрлɵрүндɵгү нектар химиялык түзүлүшү боюнча да айырмаланат.

Нектарда эфир майлары болгондуктан, ɵсүмдүктɵрдү аарылар, чымын-чиркейлер жыты боюнча оӊой эле таап алат.

Нектардагы канттын ɵлчɵмү 5тен 70%ке чейин жетет. Кɵпчүлүк ɵсүмдүктɵрдɵ 50% нектар болот. Канттын ɵлчɵмү ɵзгɵрүлүп турат. Ага өзгөчө аба ырайы таасир этет. Канттуулугу 5%тен кем болгон нектарды аарылар чогултбай коет экен. Абдан коюу нектарды аарылар ɵзүлɵрүнүн жемсɵɵсүнɵ шашпай сорот. Нектардын негизги ɵлчɵмү ɵсүмдүктүн гүлдɵгɵн учурунун биринчи жарымында кɵп болот. Ошондуктан, бал челекти ɵсүмдүктɵр жаӊыдан гүл ачаарда орноштурат. Бир ɵсүмдүктɵ аары нектарды 5-12 секундада жыйнайт.

Бир күндүн ичинде аарылар нектарды кɵп чыгарган жана анын канттуулугу кɵп болгон ɵсүмдүктɵрдүн түрүнɵ карай учуп жетет. Кээде бир күндүн ичинде алар бир ɵсүмдүккɵ келип, андан морфологиялык түзүлүшү жана гүлдɵрүнүн түсү окшошкон башка ɵсүмдүккɵ конот экен.

Нектардын түсү жана жыты боюнча балдын касиети аныкталат. Нектар менен чаӊчаны жыйнаш үчүн аарылар бал челектен учуп чыгат. Аарылардын учуп чыгуу саны аба ырайынын шарты, бал жыйноо аянтына, нектар чыгаруучу ɵсүмдүктɵрдүн түрүнɵ, алардын бал челектен болгон алыстыгына, ишчи аарылардын күчүнɵ ж.б-га байланыштуу. Аба ырайы жакшы болгондо бир аары күнүнɵ 10 жолу бал челектен учуп кайра келип турат. Мисалы, липадан нектар жыйноо үчүн аары 19 жолу учат экен да, анда күнүнɵ 23кг нектар жыйналат. 19 күн учса, күчтүү аары 800-950 мг нектар алып келет.

Бал- аарылар ɵсүмдүк нектарын  жемсɵɵсүнɵ жыйнап, алып келген нектар. Аны аарылар ɵзүнүн тамактануусу үчүн чогултуп алып келет. Бир эле килограмм балды иштеп чыгуу үчүн, аарылар 120-140 миӊ жолу учуп 5 000 000 гүлдɵн нектар жыйнашы керек. Аарынын жемсɵɵсүндɵ нектар атайын безчелерде пайда болгон липиддер, ферментер, минералдык заттар менен байытылат. Алар нектарды балга айлантууда ɵзгɵчɵ мааниге ээ. Балдын пайда болушунун кийинки процесси бал челектеги атайын мом чɵнɵктɵрүндɵ жүрɵт.

Бал таттуу, илээшме суюктук, жыты жакшы, түсү тунук, саргыч, чирибейт, бара-бара коюлат. Балдын курамына 15 түрлүү органикалык кислота, 35-ке жакын минералдык заттар, витаминдер бар. Балдын 80%тин кургак зат, 16-22%ке чейин суу түзɵт. Кант заттарынан глюкоза, фруктоза, сахароза бар. Анын 35%ин глюкоза түзɵт. Бардыгы болуп балдын курамына 100дɵн ашуун маанилүү биологиялык активдүү заттар кирет.

Балдын жыты нектардын ар түрдүү жыты болгон эфир майларынын бар болгондугу менен байланыштуу. Алар балдын ар бир сортуна ɵзгɵчɵ кайта- таланбас ароматты берет. Бал челекке жыйналып келген нектарда 50% суу болот, 7 күндɵн кийин гана ал балга айланат. Нектарды балга айландырууда эки процесс жүрɵт: ашык суу бууга айланып жоголот жана инверсия процесси жүрɵ баштайт. Сууну бууга айландырыш үчүн аарылар жаӊыдан алып келген нектарды уяга аз-аздан салып, аны менен 25-30% кɵлɵмүн гана толтурат да, сууну бууга айландырганга шарт түзүлɵт. Ошол эле кезде аарылар канатчаларын кагып, желдетүү жүргүзүшкɵндө, ашык буулар чыгарылат. Бал балчелектин жытын ɵзүнɵ сиӊирип, дагы жыпар жыттуу заттарга байып, ɵзүнүн табигый касиеттерине ээ болот.

Балдын жетилүү процесси аарылар көнөкчөлөрдү абаны өткөрбөөчү мом капкакчалары менен туюк жаап койгондо деле жүрɵ берет.

Нектардын химиялык айлануусунда чоӊ ролду аарынын жемсɵɵ безчелери ойнойт. Бул безче жаш аарыларда алар нектар жыйнаган учурдае абдан ɵɵрчүгɵн болот. Бул кезде жемсɵɵ безинин маӊызы активдүү болуп, кычкыл реакциясында болгондуктан, нектар менен биригет. Нектарды иштетүүчү аарылар жемсɵɵсүн нектарга толтургандан кийин, бал чɵнɵкчɵсүнɵ тынч отуруп, нектардын майда тамчыларын созулган тумшугуна (жыттоочу) чыгарып жана аны кайрадан тумшугу менен сиӊирип алат. Ошол кезде нектарга кыймыл сайын маӊыз кошулуп, ферменттер менен жемсɵɵсүн байытат: алар инвертаза жана амилаза. Инвертаза татаал канттарды жɵнɵкɵйлɵргɵ айлантат; амилаза болсо крахмалды бɵлɵт. Инверсия прцесси балды сактоого койгондон кийин да жүрүп турат.

Балдын жалпы негизги касиети-анын таттуулугу. Ал болсо балдын жетилгендигинен жана кайсы ɵсүмдүктɵрдɵн чогулганына байланыштуу болот.Ачып калган бал- ал бузулууга учураган бал. Анда спиртүү ачыткыч процесстери жүргɵндүктɵн, уксус кычкыл бактериялар ɵсɵ баштайт.

Балды бал уяларынан атайын бал тарткыч аркылуу алат. Консистенциясы боюнча бал суюк же кристаллдашкан түрдɵ болот.Кристаллдашкан бал ɵзүнүн касиеттерин жоготпойт.

Бал-абдан баалуу азык. Аш казандын ичинен тез эле ичегиге ɵтүп, лимфа системасына сиӊирилет да, андан кан менен ткандарга ɵтɵт . Кантка караганда бал сонун, булчуӊдарга күч берет, жаш организмдин ɵсүшүн күчɵтɵт. Курамындагы эфир майлары менен чайыр заттары организмге (ɵзгɵчɵ кан жүрүү жана нерв системасына) жеӊил дүүлүктүргүч таасир берет. Ошондуктан, ал чарчаган, алсыз болгон, ошондой эле катуу оорудан кийин баш кɵтɵрүп келе жаткан адамдарга абдан пайдалуу. Күнүнɵ чоӊ киши 60-100г( аны бир нече порцияга бɵлүп) балды кабыл алса жакшы болот. Балдар үчүн бул ɵлчɵм эки эсе азайтылат. Балды тамактанууга чейин 1,5-2 саат калганда, жылуу сууга, сүткɵ, чайга (окшош ɵлчɵмдɵ) кошуп кабыл алса сонун. Балдын касиеттерин жоготпош үчүн аны 50-60о С-дан жогору жылытпайт.

Бал жогорку калориядагы азык продуктусу болгонунан тышкары, абдан баалуу дарылоо каражаты болуп эсептелет. Ал адамдын организмин түрдүү азык заттары менен байытып, аны ар кайсы ооруларга туруктуу болушун камсыз кылат. Азыркы кезде бал кан пайда болуу органдарынын, жүрɵк- кан тамыр системасынын, ичеги карындын ооруларында ж.б кеӊири колдонулат.

Балдын бактерияларга каршы таасири (бактерициддүү) анын канттуулугу (80%ке жакын)жана органикалык кислоталары кɵп болгондугу менен байланыштуу. Балды аэрозоль түрүндɵ (ингаляция катары) дем алуу органдардын сезгенүү ооруларында, мурундун сезгенишинде (ринитте) пайдаланса абдан жакшы натыйжа берет. Мындан тышкары бал электрофорез, фонофорез жолдору менен да колдонулат. Бал менен укалоо-рефлексотерапиянын бир түрү. Анда ички органдарда кан айлануу оӊолун, зат алмашуу жɵнгɵ салынат; бал ɵзүнүн биологиялык активдүү заттарын тери аркылуу ɵткɵрүп, организмде оорунун кесепетинен келип чыккан уулу заттарды чыгардам берет.

Балдарга ачуу дары бергенде, алар аны иче албайт. Ошондуктан ага 1 чай кашык бал кошсо жакшы.

Илгээртен бери эле кɵп убакыт сакталган бал ɵтɵ баалуу болуп келген. Бал адамга абдан пайдалуу. Алмаштырылбас микроэлементтер, ɵзгɵчɵ калий менен магний картайгандардын организминде тɵмɵндɵп баратканда бал абдан керектүү продукт болуп эсептелет. Бал ичеги-карындын, жүрɵктүн иштешине жагымдуу таасир берет, ишке жɵндɵмдүүлүктү жогорулатат, сеп алдырат. Азыркы кезде ар түрдүү биологиялык активдүү заттарды балга кошуп, байытылган тамак-аш продуктулары кɵп чыгарылат. Алар адамдын ден соолугун чыӊдоого багытталган.

Ɵсүмдүк чаӊчасы менен перга гүлдɵрдүн чаӊдыгында (гүлдүн аталыгындагы майда чаӊчасы бар кичине капчыкча) пайда болот. Ал белоктор, туздар, майлар, витаминдер жана микроэлементтердин булагы болуп эсептелет. Чаӊча өсүмдүктүн түрүнө жараша ар кайсы түстө болот. Чымын-чиркейлер аркылуу чаӊдашкаӊ өсүмдүктөрдүн чаӊчасы чоӊураак жана жабышкак болот.                                                                       Аарылар чаӊчаны үчүнчү жуп буттарындагы себетчилерге салып, ɵзгɵчɵ секрет (маӊыз) менен нымдайт.Бал челекке аны томолоктошкон түрдɵ алып келет. Бал менен нектардын кошулмасы аларга башкача түс берет.

Перга-аарылар жыйнаган ɵсүмдүк чаӊчасы. Аны мом чөнөкчөлөргө аарылар жыйып коюп, таптап, үстүнɵ бал куюп коет. Перга дагы аарыларга керектүү белок, май, витаминдер, минералдык туздардын булагы. Бал челектин ичиндеги перга менен жаш аарылар тамактанат.Бир аарыны чоӊойтуш үчүн 20% белогу бар 0,145г перга керектелет. Перга жеген аарылардын жашоо мɵɵнɵтү кɵбɵйүп, физиологиялык процесстер активдештирилет. Аарылардын бир үй бүлɵɵсү 15-30 перга жыйнап, аны толук бойдон эле жеп коёт.

Перга чаӊчадан айырмаланат. Аарылар чаӊчанын үстүнɵ бал жана нектарды кошуп койгондуктан пергада  чаӊчага салыштырганда канттын ɵлчɵмү жогору, анда белоктор, сүт кислотасы бар. Аарылардын организми аларды оӊой ɵздɵштүрɵт. Перга кургак жана мелүүн жайда 17 жылга чейин сакталат.

Чаӊчанын химиялык курамы абдан татаал жана ал ɵсүмдүктɵрдүн түрүнɵ жана башка факторлорго кɵз каранды. Чаӊчанын (гранулалары) даӊдары ар кандай формада болот.Нояга окшоп, диаметри 2 мм кем эмес. Гранулалар жумшак, оӊой эле майдаланат. Түсү сары, кочкул сары, жашыл, сыя кɵк жана ал ɵсүмдүктүн түрүнɵ жараша болот. Жыты ɵзгɵчɵ, бал же гүл жыттанат.Даамы жагымдуу, таттуурак же кычкылыраак, же бир аз ачуурак. Кɵпчүлүк учурда ɵсүмдүктɵрдүн чаӊчасы каротиноиддердин же флавоноиддердин түрүндɵ болот. Ɵсүмдүк чаӊчасында керектүү аминокислоталар, 28 микроэлемент, анын ичинде калий, темир, жез, кобальт, кальций, фосфор ж.б кɵп.

Чаӊчанын белогу алмаштырылбас аминокислоталарга бай. Алмаштырылбас аминокислоталардын ɵлчɵмү боюнча ал эне сүтүнɵн да жогорукелет. Чаӊчада провитамин А1, В тобундагы витаминдер, С,Е,Р,К ж.б.бар. Чаӊчада рутин абдан кɵп, ошондуктан ал жүрɵк-кан тамыр системаларын ооруларын алдын алууга абдан керектүү.

Чаӊчанын химиялык курамында флавоноиддер, фенокислоталар кɵп. Чаӊча менен пергада микробдордун ɵсүп- ɵɵрчүшүн токтотуучу да заттар бар.

Чаӊча абдан баалуу азык продуктусу жана анын дарылык касиеттери да бар. Чаӊчаны бир нече күн кабыл алса, ал тамакка мейил тарттырат, жалпы зат алмашууну, аш-казандын иштешин оӊолтот. Чаӊча адам арыктаганда жардам берип, семиртет. Чаӊча организимди чɵйрɵнүн терс таасирине туруштук берет. Гречихадан алынган чаӊчада рутин кɵп болгондуктан, ал мээдеги кан аланууга жагымдуу таасир берет, кан тамырлардын капталдарын чыӊдайт, кандагы гемоглобинди кɵбɵйтɵт, абдан жакшы күч-кубат берет, нерв системасына да сеп алдырма таасир этет. Күнүнɵ 30г чаӊча кабыл алса, боор ооруларында жардам берип, боордун иштеши калыбына келет. Балга кошулган чаӊча (1:1) тамак сиӊирүү процессине абдан оӊ таасир берет. Чаӊча косметикада да пайдаланылат. Анын экстракты бет майларга кошулат. Ал бетмайлар теринин функцияларын оӊолтот.

Прополис, б.а. аары желими-бал аарысы кɵпчүлүк ɵсүмдүктɵрдɵн ( ак кайыӊ, мырза карагай ж.б) жыйнап келүүчү жыттуу, чайырлуу, желимдүү зат. Прополис сары же күрɵӊ түстɵ, даамы ачуу, илээшкек болот. Ал кɵпкɵ сакталгандакара күрɵӊ, жашыл сымал түстүү болуп, катып калат. Аарылар прополисти мом менен кошо бал челектин жылчыктарын бүтɵɵгɵ, уячасын жылмалаганга, балдын агып чыгуусун алдын алуу үчүн жана уяга кирген курт-кумурска, зыянкечтерди ɵлтүрүүгɵ керектейт. Прополисти аарылар кеч жайда жана күзүндɵ жыйнайт.

Прополистин химиялык курамы ɵсүмдүктүн түрүнɵ жараша болот. Ал 50-60 % ɵсүмдүк чайырынан, 30-40% момдон, 5-10% чаӊчадан, 8-10% эфир майынан турат. Момдуу прополис накта момдон ɵзгɵчɵ жыты жана жумшактыгы менен айырмаланат. Прополис спирте жакшы ээрийт, 80о С-да эритилет.

Прополистин бальзамынын (жыпар жыттуу, жагымдуу бɵлүгү) корица спирти менен корица кислотасы, ийлɵɵ заттар түзөт. Анда витаминдер-тиамин, никотин кислотасы, каротин; минералдуу туздар-калий, кальций, натрий,магний, темир, алюминий, фосфор, кремний, ванадий, стронций ж.б.бар. Прополисти туура сактанганда анын дарылык касиеттери 5 жыл бою сакталат, бирок абдан керектүү дарылык касиеттери жаӊы жыйналган прополисте абдан жогору келет.

Прополистин дарылык касиеттерин аныктоочу компоненттери-флавоноиддер, фенол бирикмелери, А,В 1, В2, Е,С,РР ж.б, витаминдери, 17аминокислота, чайырлар, эфир майлары. Прополис микробдордун, вирустардын, грибоктордун 100 түрүнө таасир этет.

Прополис медицинада, ветеринарияда дары катары пайдаланылат. Медицинада прополис хирургияда, дерматологияда, стоматологияда, кеӊири колдонулат. Прополис организмдин ооруга туруктуулугун күчɵтɵт, микробдорду ɵлтүрɵт, сезгенүүгɵ каршы таасир берет,ооруну басаӊдатат, жарааттарды айыктырат. Хирургияда 10-30%түү дары майлар жарааттарды айыктыруу үчүн колдонулат. Ɵзгɵчɵ ириӊдеткич процесстерде ириӊден тазалайт, ооруну басаӊдатып, жарааттын грануляциясы менен эпителизациясына кɵмɵк берет. Дерматологияда прополис теринин кычышма ооруларын, экземаны, дерматомикоздордуу дарылоодо кеӊири пайдаланылат. Дем алуу жолдорунун сезгенүү ооруларында (бронхит, ринит, фарингит), кулактын сезгенүү ооруларында (отитте) таасири абдан натыйжалуу.

Стоматологияда прополистин 2-4%-түү спиртүү эритмеси менен оозду чайкаса, же компресс жасаса ириӊдүү процесстер жоголот. Тиш ооруганда прополисти салсао оруну басаӊдатат.

Медицинада ар түрдүү прополистин препараттары кɵп колдонгондуктан, алар аптекаларда кеӊири ассортиментте сатылат.

Аарынын сүтү. Ишчи жаш аарылардын таманында жана жогорку жаагындагы безчелеринен чыгуучу маӊыз.

Аны аарылар энелик аары ɵсүп ɵɵрчүгɵн ɵзгɵчɵ чɵнɵкчɵсүнɵ (маточникке) жыйнайт. Аары сүтү менен ишчи аарылар энелик аары чыгуучу личинкаларды жана эне аарыны (ханышаны) тамактандырат. Ар бир маточникке аарылар 0,2-0,5г энелик сүтүн салат. Жаӊы чогултулган аарынын сүтү коюу каймакка окшогон саргыч түстɵгү масса, жыты бир башкача, даамы кычкыл. Матканын личинкалары ɵɵрчүү мезгилинде накта аарынын сүтү менен тамактанса, ишчи аарылар накта сүттү личинка кезинде үч күн гана жейт экен, башка мезгилде сүткɵ бал менен чаӊча кошулган массаны жешет. Аарынын маткалык сүтүнүн курамына ферменттер, липиддер, углеводдор, органикалык кислоталар, витаминдер ж.б кирет.

Аарынын сүтү кан тамырларды кеӊейтет, жүрɵктүн иштешин оӊолтот, эркектин алсыздыгында жардам берет; организмге терс таасирлердин эффектин тɵмɵндɵтɵт.

Бул продукт косметикада да кеӊири колдонулат (мисалы, «Нектар» бетмайы).

Бакма аарынын жашоосунан пайда болгон аары уусу (апитоксин) да кеӊири колдонулат. Ал ишчи аарынын атайын безчелеринде пайда болгон маӊыз. Аары уусунун учуп жүрүүчү заттары аарылар ɵзүнүн жашаган уясын сактап калуудагы коркунуч сигналын мобилизациялайт.

Аары чакканда боору менен териге катуу тийип ийнесинин учун териге саят. Аарынын ийнеси улам-улам жыйрылып, ийне териге тереӊдеп кирет жана аарынын уусу канал аркылуу тарайт. Аары учканга аракеттенгенде аарынын чагуучу аппараты уу кармагыч, уулу без жана боорундагы нервдин калдыгы болуп териде калып, анда ийнесинин учундагы булчуӊдар аарынын уусу толгон резервуардан бүтүн бойдон чыкканча (0,2-0,3мг) жыйрыла берет.

Аарынын уусу-сары коюу суюктук, ɵзүнɵ гана таандык жыты бар; даамы кааргыч ачуу, реакциясы кычкыл. Уу сууда, кислоталарда ээрийт, спирте ээрибейт. Аарынын уусу ар кайсы техникалык аспаптардын жардамы менен алынып кургатылат. Кургатылган аарынын уусу боз-саргыч же күрɵӊ түстɵгү майда кабырчыктар жана күкүмдɵр (былжыр челдерди дүүлүктүрɵт, чүчкүртɵт). Аарынын уусунун курамында эки фермент, пептиддер, аминокислоталар, стериндер, глюкоза, фруктоза, май кислоталары ж.б. бардыгы болуп 50 заттар бар. Кургаган уунун 50%-тин меллитин полипептиди түзɵт. Заттын уулулугун жана дарылык касиетин пептиддер(мелитон жана апалин) белгилейт. Аарынын уусунун организимге тийгизген таасири уунун дозасына, чаккан жерге, организмдин ɵзгɵчɵлүгүнɵ кɵз каранды. Адамдын демейдеги сезгичтигинде аары бир жолу чакканда жергиликтүү (териде) сезгенүү реакциясы болот. Бирок адамдын аарынын уусуна сезгичтиги ар кандай. Аарынын уусу аллергиялык реакцияларды пайда кылышы мүмкүн. Ошондуктан, аарынын уусу менен дарылангандан мурда, организмдин мындай ууга болгон сезгичи текшерилет.

Аарынын уусу кызыл жүгүрүктɵ, артритте, подаграда, неврите, радикулитте колдонулат. Ал үчүн аптекада апизартрон, апиревен, вирапин майлары сатылат. Таблетка түрүндɵ апифор аттуу дары чыгарылат.

Мындан тышкары дарылоодо аарыга чактыруу жолу да колдонулат. Анда оорулунун ууга болгон сезгичтиги текшерилет.

Аарыга чактырууда аарынын үстүнɵн кармап тиешелүү жерге анын боорун тийгизет. Аарынын ийнесинин учу бир сааттан кийин алынып ташталат. Дарылоо натыйжалуу болуш үчүн күнүнɵ 25-100гр бал жеш керек экен.

Экологиялык факторлор ɵсүмдүктɵрдɵгү нектардын пайда болушуна чоӊ таасир этет.

Экологиялык факторлор тɵмɵнкү топтко бɵлүнɵт: климаттык (температура, нымдуулук, жарык, суу, аба), топурак, жердин рельефи ж.б.

Климаттык шарттар ɵсүмдүктɵрдɵгү нектардын пайда болушунун интенсивдүүлүгүнɵ жана анын чыгуусуна абдан чоӊ таасир берет.

Нектар абанын белгилүү температурасы менен нымдуулугунда пайда болуп жана чыгат. Айланада жылуу, күн тийип, тынч болгон мезгилде, абанын температурасы кɵлɵкɵдɵ 25-30о Сда жана нымдуулугу 60-80% болгон кезде нектар кɵп чыгат, ошол учурда аарылар нектарды жыйнайт. Ɵсүмдүктɵрдүн кээ бир түрлɵрү (липа, гречиха) нектарды жогорку нымдуурукта да чыгарат экен. Бирок бул гүлдɵрдɵ канттын ɵлчɵмү мурунку денгээлде калгандыктан, суулугу кɵп болуп нектар суюк келет. Кээ бир ɵсүмдүктɵр(ит уйгак, кɵгүлтүр кɵк баш ж.б) кургаечылык мезгилде деле жакшы нектар чыгарат. Абанын температурасы 20оСдан тɵлгɵндɵгɵндɵ ɵсүмдүктɵрдүн кɵпчүлүгү нектар чыгарбайт.

Нектар чыгаруучу ɵсүмдүктɵрдүн иштесине түнкү суук, кɵлɵкɵлү жер, кату шамал, жаан-чачын терс таасир тийгизет. Ɵсүмдүкдүн гүлдɵшүнүн акыркы фаазасында да нектардын пайда болушу жана анын канаттуулугу тɵмɵндɵйт.

Нектарлуу ɵсүмдүктɵргɵ күн тийүүнүн интенсивдүүлүгү да ар кандай таасир берет. Кээ бир ɵсүмдүктɵ кɵлɵкɵ тийсе нектарды чыгарбай коёт, кээ бири кɵлɵкɵгɵ ыӊгайлашат экен.

Кыска мɵɵнɵттɵгү жаан(ɵткүн) же кɵп уюакытка созулган жаан нектардагы канттын ɵлчɵмүнɵ далай эле тɵмɵндɵтɵт. Жаан ɵтүп кеткенден кийин нектардагы кант күн жылыса бир суткада кескин түрдɵ жогорулайт. Ɵсүмдүкдүн гүлдɵрү ачык болсо. Жаан андагы нектарды жууп кетет.

Катуу шамал да ɵсүмдүкдүн нектар чыгаруу жɵндɵмдүүлүгүнɵ терс таасирин тийгизет.

Ɵсүмдүктɵр ɵзү ыӊгайлашкан топуракта жакшы ɵɵргүп ɵсɵт да, нектар кɵп чыгарылат. Топурактын нымдуулугу 60-80% болгондо ɵсүмдүктɵр жакшы ɵсɵт. Кээ бир кургакчылык кɵнгɵнм ɵсүмдүктɵр топурактын нымдуулугу тɵмɵн болсо деле ɵсɵ берип, алардан абдан кургакчылык да бал жыйналат.

Жердин рельефи ɵсүмдүктɵ жүүрчү бардык физиологиялык процесстерге чоӊ таасир берет. Күн жакка караган тоонун бооруна күн жакшы тийет, ɵсүмдүктɵр жакшы ɵсүп, алардын эрте гүлдɵп, нектар чыга баштайт.

Ɵсүмдүктɵрдүн нектар чыгаруусуна ар кайсы ɵсүмдүк мителер зыян келтирет.

Жапайы ɵсүмдүктɵрдүн нектар чыгаруусуна жаан-чачын, шамал терс таасирин тийгизет. Ага караганда айыл-чарба(эгилме) ɵсүмдүктɵр туруктуу болуп, алардын нектар берүүсү агротехнике, жана ɵсүмдүктүн ɵсүп,ɵнүүсүн жакшыртуучу технологиялар жардам берет.

Содержание книги:

Статьи и книги по теме:

Аары менен осүмдүктөрдүн ортосундагы байланыш

Бакма аарылар гүлдɵн гүлгɵ тынбай учуп жатып ɵзүнүн жашоосуна азык жыйнап,уясына топтойт.Ал азыктардын негизги булагын ɵсүмдүктɵр түзɵт. Ɵсүмдүктɵрдүн уруктанышы болсо чаӊдашуудан башталат. Чаӊдашуу ɵсүмдүктɵрдɵ чаӊдыктагы чаӊчанын энеликтик чаӊалгычына (жабык уруктуулукта ) же түз эле урук бүчүргɵ (жылаӊач уруктууларга )келип түшкɵндɵн чыгат. Чаӊдашуудан кийин чаӊчадан чаӊча түтүкчɵсү ɵсүп чыгып урук бүчүргɵ жетет. Бул түтүкчɵ аркылуу эркектик жыныс клеткалар-спермийлер энелик клетканы уруктандырат. Уруктанган энелик клеткадан түйүлдүк ɵɵрчүйт. Жабык уруктуулардын чаӊдашуусу эки түрдүү (кайчы чаӊдашуу жана ɵзүн ɵзү чаӊдаштыруу) болуп жүрɵт. Бир гүлдүн чаӊчасы ушул эле ɵсүмдүктɵгү экинчи гүлдүн же башка ɵсүмдүктүн гүлүнүн энелигинин чаӊ алгычына келип түшсɵ-кайчы чаӊдашуу,эл эми гүлдүн аталыгынын чаӊчасы ушул эле гүлдүн энелигинин чаӊ алгычына келип түшүшү- ɵзүн ɵзү чаӊдаштыруу деп аталат. Ɵзүн ɵзү чаӊдаштыруудан пайда болгон муунгча эненин гана тукум куугучтук белгилери берилсе,кайчы чаӊдашууда муунга ар түрдүү (ата-энеден )келген тукум куугучтук белгилер ɵтɵт. Ɵзүн ɵзү чаӊдаштыруучу ɵсүмдүктɵрдүн гүлдɵрү эки жыныстуу,аталыктары менен энеликтери бир мезгилде жетилет да,чаӊчалар чаӊ алгычка оӊой эле түшɵт чаӊ алгыч шамал,чымын-чиркей, кээде канаттуулар, жарганактар, суу аркылуу ишке ашат.

Шамал аркылуу кɵбүнчɵ дарак, бадал жана дан ɵсүмдүктɵрү чаӊдашат. Булардын чаӊчалары эӊ кɵп санда болуп, майда, жеӊил келип, абанын агымы менен оӊой эле таралат. Гүлдɵгү энеликтердин чаӊ алгычтары тармактуу, түктүү болуп, абадагы чаӊчаларды кармап калууга ылайыкталган. Гүлдүү ɵсүмдүктɵрдүн 80%ке жакыны чымын-чиркей аркылуу чаӊдашат. Алардын гүлдɵрү кызыл-тазыл түстүү, жыттуу жана нектарлуу болот. Чаӊчалары кɵп учурда жабышчаак келип, чымын менен аарылар нектар жана чаӊчалар үчүн гүлдɵн гүлгɵ учуп конуп жүргɵндɵ бул чаӊчалардын белгилүү бир жабышкактуу касиети болгондуктан, чаӊчалар аарылардын денесине жабышып таралат.

Ошентип, кɵпчүлүк гүлдүү ɵсүмдүктɵрдү чымын-чиркейлердин ичинен негизинен алардын жогорку формасын түзгɵн аарылыр чаӊдаштырат. Алгачкы аарылар чаӊча жана нектар менен тамактанып, бир эле учурда ɵсүмдүктɵрдү кайчы чаӊдаштырып уруктанууга жардам берген. Аны алар бир негизги багыт менен жүргүзгөн. Акырындык менен кɵптɵгɵн үй-бүлɵлүү бакма аарылар түзүлгɵн. Алар бир нече миӊден уюшуп, балдын мол запастарын топтоого ылайыктуу болуп чыккан. Кайчы чаӊдашуу гүлдүү ɵсүмдүктɵрдүн жаӊы түрлɵрүнүн келип чыгышына түрткү берип, натыйжада ɵсүмдүк дүйнɵсүндɵ жашоого абдан жɵндɵмдүү болгон жана кɵп уруктануучу ɵсүмдүктɵрдүн үстɵмдүк кылуусуна алып келген.

Эгилме жана жапайы ɵсүмдүктɵрдүн кɵпчүлүгү абдан нектарлуу келгендиктен, алар аарычылыктын негизги базасын түзɵт. Аары Кыргызыстанда эгилме жана жапайы ɵсүмдүктɵрдүн 200дɵй түрүнɵн (эспарцет, беде, акация, тал,айва, ɵрүк, кара ɵрүк, алма, алмурут, күн карама, пахта, четин, гүлкаир, бɵрү карагат, долопо, чие, кымыздыктар ж.б) бал жыйнайт. Ар бир бал челектен бир сезондо 30-50кг бал, 1кг мом жана бир жаш уюк алууга болот. Чүй менен Ош облустарында эрте жазда бал челектер бак ичине жайгаштырылат. Кийин жайытка же ɵрɵɵндɵгү эспарцет жана пахта талаасына жакын коюлат

Содержание книги:

Статьи и книги по теме:

Аарынын жашоосу

Аары биздин планетадагы жашоочулардын эӊ байыркысы болуп эсептелет. Алар байыркы адамдан мурда 55-60 миллион жыл мурда жаралган. Эчактан бери адам менен жаратылыштын бул уникалдуу жандардын ортосунда тыгыз байланыш пайда болгон. Адам илгээртен эле аарынын жашоосунан келип чыккан бардык продуктуларды-балды, аарынын уусун, прополисти, момду, перганы пайдаланып келген.

Маданияттын эски замандын таш кылымынан калган эстелиги- балды таап чыгарган адамдын ташка түшүрүлгɵн сүрɵтү Испаниядагы Валенсия шаарынын жанынан табылган.

Байыркы Египетте аары ыйык деп эсептелген, аарыга адам сыйынган, ага арналган обелисктер орнотулган. Аарынын балынын таттуулугунан башка байыркы адам анын дарылык касиеттерин да биле баштаган. Жүздɵгɵн жылдар бою кызылча менен тростник канты пайда болгончо , бал жалгыз гана таттуу продукт болуп келген. Аны курмандык кылууда ɵлгɵндɵрдүн жанына эӊ жакшы тамак катары коюп койгон. Балдын дарылык касиеттери, ден соолук жɵнүндɵ маалыматтар байыркы дарыгерлердин чыгармаларында сүрɵттɵн жазылган.

Бал кайдан, кантип пайда болот? Балды аары жаратат. Бакма аары(Apis millifеra)-жаргак канаттуулар тукумуна кирүүчү уюк-уюк болуп жашоочу аарынын тукуму. Денеси түктүү, узундугу 1,5 мм ден 5 см-ге чейин болот. Денеси жалтырак, саргыч түктɵр менен капталган. Бутунун учунда эки ача тырмагы болот. Аарынын ооз органдары кемирүүгɵ, жалоого ылайыкталып жаралган. Аарынын 30 миӊге жакын түрү белгилүү. Алар уюкташып жашоочу,жекече жашоочу жана күкүк аары болуп бɵлүнɵт. Уюкташып жашоочу аарылар жер шартына жараша дарак кɵӊдɵйүнɵ, таштардын коӊулуна, жардын же тамдын кычыгына уюктайтт. Булар бакма аарылар сыяктуу эле жаӊы уюк бɵлүү менен кɵбɵйтɵт. Аарылар адегенде бакма түрүндɵ Индияда, Кытайда, Японияда, Ыраакы Чыгышта, ɵстүрүлɵ баштаган.Жекече жашоочу аарынын тукуму дүйнɵ жүзүндɵ ɵтɵ кɵп. Аарынын бакчы, гүлчү, жыгаччы, ийинчи ж.б, башка тукумдары бар.Булардын кɵпчүлүгү Орто Азияда, асыресе Кыргызстанда да кездешет. Күкүк аарылар ɵздɵрү уюк жасабай, башка аарылардын уюктарына тукумдайт. Ар уюкта бирден эне аары жана 60-80 миӊ (кышында 10-15 миӊ) ишчи аары болот. Аарылар эне, эркек-«жатып ичер» жана ишчи болуп бɵлүнɵт. Бул үч түрү бир-биринен кебетеси жана кызматы боюнча айырмаланат: эне аары менен эркек аарынын арткы буттарында себети менен щеткасы болбойт, таманында тишчеси да жок. Ишчи аарыда керектүү азык жыйноого ылайыкталган жасалгалары бар. Алардын тили узун, анын учунда кисточкалары ( сабакчалары) болот. Жаактары жакшы ɵɵрчүгɵн, буттарында себетче менен чаӊчаны жыйнагыч болот. Ишчи аарынын боорунун тушу жалтырак күзгүгɵ окшош нерсе менен капталган. Алар аарынын уясын салуу үчүн мом чыгарат.

Ишчи аарынын денесинин ичинде жыйналган материалдарды керектүү багытта кайрадан иштеп чыгарууга ылайыкталган татаал аппараттар бар. Аары керектүүлүгүнɵ карата бал, момду же личинкаларды (аарынын ɵсүп жете элек кези) тоюттандырууга атайын боткого окшош азыкты жаратат.

Эне(ханыша) жумуртка туугандан башка иш менен алектенбейт. Ошондой эле, эркек аары, «жатып ичер» эч нерсе аткарбастан, энени уруктандырат да, андан кийин аны аарылар уюгунан айдап чыгат экен. Бал жыйноо, уюкту таза сактоо, тоюттандыруу жумушун ишчи аарылар аткарат.

Эзелтен бери адам аарылардын уюшкан коомуна абдан кызыгып келген. Анда, уюкташып жашаган аарылардын ар бир мүчɵсү ɵзүнүн күчүнɵ жараша белгилүү ишти аткаргандыгы жана ɵзүнɵ керек болгон нерсе жетишсиз же ашык болбой, ага ыраазы болгондугу боюнча адам ɵзүнɵ аарыны үлгү катарында кабыл алган.

Илгээртен эле аары чарбачылыгы күтүлгɵнүн археологиялык эстеликтер айгине кылат. Адам аарычылыкты кесип кылып, бал, мом менен соода жүргүзгɵн. Азыркы кезде аарычылык жолго коюлуп, бал челектерден бал, мом, прополис жыйноо таралган. Ошондуктан жапайы аарылардын уюгу анча деле кездешпейт. Бул тартиптүү, эстү жаныбарлар бал, момду жыйнап берсин деп, адам аларга ɵзгɵчɵ ылайыкталган жашоо шартын түзүп берген. Адам аарылардын жашоосуна кам кɵрүп, ар кандай кыйынчылыктар болбос үчүн жардам берип турат.

Эски бал челектен аарынын бир аз уюгу учуп жаӊы бал челек издɵɵгɵ умтулат. Бүт уюкташкандар энесинин (ханышанын) тегерегинде чогулат. Бал челекчи мурдатан даярдап койгон бал челегин коюп, учуп келген аарыларды жайгаштырат. Тез эле аарылар иштей баштайт. Аарылар бир-биринин артынан бал челектен учуп чыгып, айлана-чɵйрɵ менен таанышат, челектин ичин да изилдешет. Бул аракеттер уяда эне(матка) болгондо гана жүрɵт. Эгерде, кокусунан эне уюкка кирбей калса, алар ызылдап, баш аламан айланып, жоголгон энени таап алышат. Адамдын жардамы ошондо абдан керек. Бал челекчи ошол же башка матканы бал челекке салганга шашып, алардын бардыгын ордуна келтирүүгө шарт түзөт. Эӊ башында аарылар мом чɵнɵктɵрүн сала баштайт. Аарылар мурдагы жашаган уюктан, алгачкы кезде азык издебегендигин билгендей эле,болгон запастарды жеп тоюп алат. Анан алар ɵзүнүн денесинин сыртына момду чыгарат да жука мом чɵнɵктɵрүн сала баштайт. Алар бир-бирине жапырт жардам берип жумушту иштейт. Ɵзүлɵрүнүн буттары менен коӊшусунун денесинен момдун абдан жука жалбырактарын тазалапалып, аны чайнап, шилекейи менен аралаштырат да, эпке келгич материалды жаратып, текши уякчаны ( чɵнɵкчɵнү) пайда кылат. Ар бир аары ɵзүнчɵ эле материалды ташыгыч, архитектор жана ишчи. Мом уясын сала баштаганда узун, жапыз зигзаг сымал каптал чыгарылат, ага башка пластинка горизанталдык багытта жабыштырылып, түбүн пайда кылат. Бүткүл курулуш алты кырлуу призмалык клеткалардан түзүлүп, анын ар бир капталы математикалык жактан абдан туура кесилген. Ошентип, аарылар бир нече саат бирге иштешип, 10кв.см болгон жаӊы мом уясын салып таштап, тынбастан, убакыт кетирбей, жем издɵɵгɵ учат.

Ар бир аары, учаардан мурда, ошол жерди так эстеп калууга аракет кылат. Ошондуктан уча турган жерден лёткадан (андап арт жагы менен чыгат) чыгаардан мурда, лётканын астындагы тактайга отуруп, айланасына кɵӊүл буруп карайт.Кийин бир аз учуп кетип, бал челекти бир нече жолу айланып учуп, кайрадан летокко отурат. Андан кийин экинчи, үчүнчү жолу учат да , айлануу чөйрөсүн кеӊейтет.

Ошентип , аары өзүнүн жайгашкан жерин эстейт да, тезинен учуп кетип,кɵрүнбɵй калат. Азык издеп кеткен аары эки саатка чейин жоголот. Ал гүлдɵрдү, ак кайыӊдын, ийне жалбырактуу дарактардын, эгерде жакын жерде кант заводу жайгашса,( кɵп учурда ɵзүнүн ɵлүмүнɵ карай) ага да жетип барат. Татту суюктукка аябай тоюп алып, уча албай, айнектерге урулат, алы кетип, аягында жыгылып ɵлɵт.

Бал челекке аары абдан тоюп келет. Эӊ башында ал летоктун астына олтурат, кыйын жолдон кийин бир аз эс алат. Андан кийин акырын ичине кирип, алып келген азыктарынан бошойт. Ага башка ишчилер жардам берет. Алар ɵзүлɵрүнүн тили менен аары алып келген таттуу суюктукту жалайт, башкалары балдын таза , тунук тамчыларын бал кɵбүкчɵсүнɵн тандап алат. Гүлдɵрдүн чаӊчасын аары ɵзүнүн түктүү чеӊгелдери менен жыйнайт. Жыйналган чаӊчаны ɵзүнүн безчелери чыгарган майлуу маӊыз менен цементтеп, аны ɵзгɵчɵ себетчеге топтойт; чайырлуу заттар болсо аарыга курулуш материалы катары керек, андан аарылар прополисти жасап, ар кандай жылчык менен тешиктерди туюуктайт. Эгерде леток абдан чоӊ болсо, аны аарылар каптал жагынан кичирейте баштайт. Прополис аарылардын бардыгы биригип бɵтɵн нерселерди бал челектен жоготууга чыгара албай калганда, аны думбалап жаап койгонго керектелет. Аны уза дейт.

Мисалы, эски бал челектен кɵп учурда прополис (уза) менен капталган ɵлүп калган чычкан же куртту тапса болот. Ошентип аарылар прополистин жардамы менен абаны бузуучу чириткич процесстердин пайда болушун алдына алат экен.

Талаада ɵсүмдүктɵр гүлдɵп жаткан мезгилде аарылар тынбай иштей берет. Алар балдын запастарын чогултат, тынбай мом чɵнɵкчɵлɵрүн кура берет. Иштɵɵгɵ жɵндɵмдүү болгон аарылар кызмат кылат. Эркек аарылар бекер тамакты жеп жаткандыктан («жатып ичээр») керек эмес болуп, ишчи аарылар аларды кийин кууп жиберет. Күн ачык кезде түшкɵ жакын алар сыртка чыгып сейилдейт. Ошол кезде да «ханыша» ийинден учуп чыгып эркек аары менен катнашат. Андан кийин «ханыша» жумурткаларды туйт. Бир нече жылдын (4-5 жыл) ичинде 50-60 миӊге жакын жумуртка туйт. Жайында суткасына ал 2-2,5 миӊ жумуртка туйт. Уянын чоӊдугуна жана тамактануулуп сапатына жараша ишчи, «жатып ичээр» же матка аарылары ɵсүп чыгат.

Ханышанын жумуртка туушу ɵзгɵчɵ каада (церемония) менен жүрɵт. Матка (эне) ɵзүнɵ жакын келген бир нече ишчилер менен бирге мом чɵнɵкчɵлɵрүн кыдырып, бардыгы ордунда экендигин кɵрɵт. Ханышанын жан-жɵкɵрлɵрү аны колдоп, сылайт,жалайт, ага жакшы балды тандап келишет. Матка чɵнɵкчɵнүн капкагын ачып , ага мурда башы менен кирет да, андан бир эле тоголок жумурткасын туйт да, анан башка мом чɵнɵкчɵгɵ ошол аракетти жасайт. Ошол кезде ишчилер жумурткалардын жанына бир аз килкилдек суюктукту чыгарышат. Суюктуктун курамына бал, гүл чаӊчасы жана суу кирет. Ал чайналып иштелип чыккан нерсе. Андан кийин уянын капкакчасы жабылат. Тɵртүнчү күнү эле жумурткадан личинка пайда болот да, ал ошол эле мезгилде тамакты жей баштайт. Ишчи аарылар тынбай аларга тамак ташыйт. Ошентип, алты күндɵн кийин личинка чоӊоюп чоӊ, семиз болуп калат. Анда ишчилер уянын формасын бир аз ɵзгɵртɵт, каптаалд арынын бирин чоёт да, ичине карай ийет. Эгерде суук болуп калса, аарылар ɵзүнүн денеси менен личинканы жылытат. Личинка болсо жибек желе менен капталып, түлɵйт жана куколка( личинкадан кийинки түр ))кыймылдабастан жатат. Жумуртка салынгандан 21-чи күн болгондо чɵнɵкчɵнүн капкакчасы кɵтɵрүлүп, андан калыптанган ишчи аары жылып чыгат. Бошогон камера тазаланып, ал жаӊы жумуртка жайгашышына даярдалат. Чɵнɵкчɵдɵн чыккан жаш аары керилип, канатчаларын серпийт. Аны тегеректеген аарылар жаӊы пайда болгон аарыга сүйүнүп, жалайт, тамактандырат. Бирок бул камкордук кɵп убакытка созулбайт. Бир нече сааттан кийин жаш аары чындалып, башка аарылардай эле ишке киришет.

Бирок, кɵп учурда эки жаш аары биринчи жумада чɵнɵкчɵдɵ калып тиричилик кызматын аткарат. Аларда тажрыйба болбогондуктан, жолду таап кайра келе албай калышы мүмкүн[i].

Ошентип жай бою күндɵр ɵтɵ берет. Матка дагы эле жаӊы жумурткаларды сала берет; чɵнɵкчɵлɵрдɵ аарылардын саны тез эле ɵсɵ берет. Ɵзгɵчɵ жагымдуу шарт болгондо жаш бал челектен биринчи болуп аарылардын жаӊы уюгу учуп чыгат. Ишчи аарылар жана эне аары бир эле уядан чыгарылгандыгы биологиялык жактан абдан эле жакшы.Бирок ,анын бардыгы тамактануу шартына байланыштуу болот. Матка чыга турган чɵнɵкчɵ башкалардан ɵзгɵчɵ чоӊураак келет.

Азыркы кезде биология аарыларды жакшы изилдеген. Ишчи аарыда, «ханыша» аары да уруктанган жумурткадан, эркектери уруктанбаган жумурткадан чыгат экен. Ишчи аарылар менен жаш матканын ɵсүп ɵɵрчүшү тамактын сапатына байланыштуу болот. Келечекте болуучу «ханышаны» личинка кезинде эле аарылар жакшы багат. Башка аарыларга андай сапаттуу жана кɵп ɵлчɵмдɵгү тамак берилбейт экен.

Ошондуктан, кɵпчүлүк аарылар жетилип ɵспɵй чыгат, матка болсо кадимки ɵɵрчүп ɵскɵн ургаачыга айланат. Жайдан кийин күз келип, аарылар суукка чыкпай, кɵбүнчɵ уясында бекер эле бойдон жатышат. Уясында запастары кɵп болгондуктан, алар азыксыз калбайт.

Аарылардын уюкташкан тартипте болгону менен бирге, алардын ɵзүлɵрүнүн кылмышкерлери бар: алар аарыларга аралашып башка уяга кирип, алардын жемин уурдайт экен.

Ага каршы туруштук берүү үчүн аарылардын ɵзүнүн системасы иштелип чыккан. Летканын үстүнɵ аарылар күзɵтчүлɵрдү коёт, алар ар бир учуп келген аарыга кɵӊүл буруп карап, аны жыттап, ɵзүлɵрүнүкүн тааныйт. Эгерде башка аары келсе, аарылар тобу менен ал ууруга кол салып кууп кутулат экен. Бирок,тырышпаган ээлерден кыска эле мɵɵнɵттɵ аарынын мом уялары бүт бойдон уурдалат. Бул абал кɵп кездешкенинин себеби тɵмɵнкүдɵ болушу мүмкүн, бир-бирине жɵɵ болгон «ханыша» бир уячада жашап, андагы аарылар эки партияга бɵлүнɵт же болбосо, керек эмес эркектердин бардыгын ɵлтүрүшɵт. Ошол учурда уурулар болгон бал запастарын уурдап качышат.

Ар бир аарынын жашоо мɵɵнɵтү 6 жумадан ашпайт. Ошондуктан аарылырдын саны тез ɵспɵйт жана ал ɵсүү матканын кɵп талдай-тургандыгына жараша жүрɵт.

Суук түшɵɵрү менен аарылар кыштаганга камына баштайт. Аарычылар бал челектерди атайын жабык жайга киргизип коёт. Жапайы аарылар кышкы суукта уясындагы ар бир жылчык-тешиктерди бүтɵп, учуп чыгуучу тешикти(летокту) абдан кичирейтип бүтɵп таштап, бир-бирин жылытыш үчүн үймɵктɵшүп жатышат. Кышында челектин температурасы +8 градустан тɵмɵндɵбɵйт экен. Аарылар кышында суусаганда суу ичкенге бал челектен суу издеп учуп чыгат, себеби аларда суу запасы болбойт. Бал челектин ичиндеги абанын тазалыгына аарылар чоӊ кɵӊүл бурат. Кээде аарылар алар катарга туруп, канаттарынын кыймылдарын бир-бири менен шайкеш кылып тынымсыз күүлɵп желдетүү жүргүзɵт. Ошондо аба жүрүп,бал челектин атмосферасы тез тазаланат. Суук абдан катуу болгон кезде аарылыр кеймылсыз абалда болот. Башка күндɵрдɵ болсо тынбай аракеттенишет: бири чɵнɵкчɵнүн момунан тазаланып,балды ташыса,экинчиси аны оӊдойт, үчүнчүсү дагы башканы жасайт.

Февралдын орто ченинде матка жумуртка тууйт,бирок жаӊы тукум кышкы суукта ɵлɵт. Жазында күн ачык тийгенде аарылар бир-биринин артынан бал челектен учуп,үйүн желдетип,аны тазалайт .Алар ɵлгɵн аарыларды биригип чыгарып,бир аз аралыка жеткирип таштайт,чɵнɵкчɵлɵрдү ачып,запастарын сорттойт. Бул кезде матка аарынын эркегинин уячасына тɵлдɵйт .кийинчерээк 2-3 маткалык жумуртка тууйт . Жаш матка ɵсɵɵр кезде,анын уячасын аарылар тегерете топтошуп чыгарбай коёт. Камакка алынган матка ызылдайт ,ызы-чуу башка чɵнɵкчɵлɵрдɵн да чыга баштайт.

Аарылардын ичинде бир нече партиялар пайда болот. Эскилери мурдагы матканын тегерегинде болсо,жаштары жаӊылардын штатын түзүшɵт. Бул кезде эч кимиси уядан учпайт,ɵзүнчɵ дүүлүгүп,бир – бири менен касташат. Ага байланыштуу уячанын ичи ысып,кээ бир аарылар ага чыдабайт летоктун жанына чогулуп топтошот. Ошол кезде тажрыйбалуу бал челекчи аарылар уюгу менен чыгаарын билет. Жаш матка сыртка чыгып ,мурдагы матка менен кармашат. Аарылар тобу менен уядан учуп,матканы тегеректейт,эски матка жакын жерге учуп келип токтойт. Жаӊы ɵсүп чыккан аарылардын уюгу бал челекчи даярдаган бал челекке кирет да,мурдагыда айтылган жумуштарды жасай баштайт.

Бал челекчилердин байкоосу боюнча,бал челектен биринчи болуп картаӊ матка учат,анын ордуна жашы келет экен. Жаӊы маткалар болсо бал челектен да учуп чыгып ,алар улам-улам бир нече уюк болуп топтолуп учат экен. Бал челекте бир нече маткалык уя болот,эгерде матка жок болуп калса,аарылар жаӊы матканы иштетпей бага баштайт.

Тропика ɵлкɵлɵрүндɵ жапайы аарылардын бир нече түрү бар. Адам анча деле кыйнабайт алардын бал челегин табат экен. Мисалы, илгээрки Австралиядагы туземецтер жапайы аарылардын уясын табыш үчүн,бир аарыны кармап,анын бооруна куштун бир тал апакай жүнүн жабыштырып коюп учурат экен да, анын кайсы тарапка учканын аркасынан тез-тез чуркап билип, аарынын уясына жетип балды алчу экен. Мындай жапайы аарылардын уюгу кɵӊдɵйлүү жыгачтарда,аскалардын жылчыктарында кумурскалардын уяларында жайгашат.Азыркы кезде да адам аарынын мом уясын чыгарып алат.

Содержание книги:

Статьи и книги по теме:

Кириш сөз

Брошюраны түзгөн автор – медицина илимдеринин кандидаты Изиля Абдуллаевна Рахимова

Бул чакан китепчеде аарынын адамга кандай пайдасы бар экендиги жөнүндө маалымат берилген.Анда аарынын жашоосу жөнүндө, аары менен өсүмдүктөрдүн ортосундагы байланыштары, аарынын жашоосунан келип чыккан продуктулар жөнүндө жазылган.

Брошюра калктын кеӊири катмарына арналган.

 

Кириш сөз

Аарынын жашоосу жөнүндө малымат А.Брэмдин китебинде абдан толук берилген (А.Брэм,» Жизнь животных»).

« Жизнь животных» ( Айбанаттардын жашоосу) – Альфред Брэмдин уникалдуу эмгеги. , ал 1869ж .жарыкка чыккан.Кийичерээк  бул чыгарма кайтадан немец окумуштуусу жана саякатчысы Пехуэль-Леше зоологиянын жаӊы маалыматтарына ылайык иштеп чыгып,1890-ж аны жарыкка чыгарган.Андан кийин жаӊы материалдар жыйналган сайын, дагы өзгөрүү- лөр киргизилген.1992-ж. А.Брэмдин 3 томдуу эмгеги кийинки немец чыгармасынын негизинде Никольскийдин редакциясы боюнча орус тилинде иштелип чыгып ,Москвадагы «Терра» басмаканасы тарабынан жарыкка чыккан.Анда А.Брэм сүрөттөп жазган айбанаттар жөнүндөгү илимий маалыматтар сакталып калган, ошону менен бирге аларга толуктоолор да киргизилген.

Азыркы кезде деле натуралист А. Брэмдин эмгеги заманбап илимдин бир бөлүгү болуп, окурмандардын бардыгына теӊ айбанаттардын жашоосун билип алууга абдан керек экендигин белгилейт.

Содержание книги:

Статьи и книги по теме: