Аары биздин планетадагы жашоочулардын эӊ байыркысы болуп эсептелет. Алар байыркы адамдан мурда 55-60 миллион жыл мурда жаралган. Эчактан бери адам менен жаратылыштын бул уникалдуу жандардын ортосунда тыгыз байланыш пайда болгон. Адам илгээртен эле аарынын жашоосунан келип чыккан бардык продуктуларды-балды, аарынын уусун, прополисти, момду, перганы пайдаланып келген.

Маданияттын эски замандын таш кылымынан калган эстелиги- балды таап чыгарган адамдын ташка түшүрүлгɵн сүрɵтү Испаниядагы Валенсия шаарынын жанынан табылган.

Байыркы Египетте аары ыйык деп эсептелген, аарыга адам сыйынган, ага арналган обелисктер орнотулган. Аарынын балынын таттуулугунан башка байыркы адам анын дарылык касиеттерин да биле баштаган. Жүздɵгɵн жылдар бою кызылча менен тростник канты пайда болгончо , бал жалгыз гана таттуу продукт болуп келген. Аны курмандык кылууда ɵлгɵндɵрдүн жанына эӊ жакшы тамак катары коюп койгон. Балдын дарылык касиеттери, ден соолук жɵнүндɵ маалыматтар байыркы дарыгерлердин чыгармаларында сүрɵттɵн жазылган.

Бал кайдан, кантип пайда болот? Балды аары жаратат. Бакма аары(Apis millifеra)-жаргак канаттуулар тукумуна кирүүчү уюк-уюк болуп жашоочу аарынын тукуму. Денеси түктүү, узундугу 1,5 мм ден 5 см-ге чейин болот. Денеси жалтырак, саргыч түктɵр менен капталган. Бутунун учунда эки ача тырмагы болот. Аарынын ооз органдары кемирүүгɵ, жалоого ылайыкталып жаралган. Аарынын 30 миӊге жакын түрү белгилүү. Алар уюкташып жашоочу,жекече жашоочу жана күкүк аары болуп бɵлүнɵт. Уюкташып жашоочу аарылар жер шартына жараша дарак кɵӊдɵйүнɵ, таштардын коӊулуна, жардын же тамдын кычыгына уюктайтт. Булар бакма аарылар сыяктуу эле жаӊы уюк бɵлүү менен кɵбɵйтɵт. Аарылар адегенде бакма түрүндɵ Индияда, Кытайда, Японияда, Ыраакы Чыгышта, ɵстүрүлɵ баштаган.Жекече жашоочу аарынын тукуму дүйнɵ жүзүндɵ ɵтɵ кɵп. Аарынын бакчы, гүлчү, жыгаччы, ийинчи ж.б, башка тукумдары бар.Булардын кɵпчүлүгү Орто Азияда, асыресе Кыргызстанда да кездешет. Күкүк аарылар ɵздɵрү уюк жасабай, башка аарылардын уюктарына тукумдайт. Ар уюкта бирден эне аары жана 60-80 миӊ (кышында 10-15 миӊ) ишчи аары болот. Аарылар эне, эркек-«жатып ичер» жана ишчи болуп бɵлүнɵт. Бул үч түрү бир-биринен кебетеси жана кызматы боюнча айырмаланат: эне аары менен эркек аарынын арткы буттарында себети менен щеткасы болбойт, таманында тишчеси да жок. Ишчи аарыда керектүү азык жыйноого ылайыкталган жасалгалары бар. Алардын тили узун, анын учунда кисточкалары ( сабакчалары) болот. Жаактары жакшы ɵɵрчүгɵн, буттарында себетче менен чаӊчаны жыйнагыч болот. Ишчи аарынын боорунун тушу жалтырак күзгүгɵ окшош нерсе менен капталган. Алар аарынын уясын салуу үчүн мом чыгарат.

Ишчи аарынын денесинин ичинде жыйналган материалдарды керектүү багытта кайрадан иштеп чыгарууга ылайыкталган татаал аппараттар бар. Аары керектүүлүгүнɵ карата бал, момду же личинкаларды (аарынын ɵсүп жете элек кези) тоюттандырууга атайын боткого окшош азыкты жаратат.

Эне(ханыша) жумуртка туугандан башка иш менен алектенбейт. Ошондой эле, эркек аары, «жатып ичер» эч нерсе аткарбастан, энени уруктандырат да, андан кийин аны аарылар уюгунан айдап чыгат экен. Бал жыйноо, уюкту таза сактоо, тоюттандыруу жумушун ишчи аарылар аткарат.

Эзелтен бери адам аарылардын уюшкан коомуна абдан кызыгып келген. Анда, уюкташып жашаган аарылардын ар бир мүчɵсү ɵзүнүн күчүнɵ жараша белгилүү ишти аткаргандыгы жана ɵзүнɵ керек болгон нерсе жетишсиз же ашык болбой, ага ыраазы болгондугу боюнча адам ɵзүнɵ аарыны үлгү катарында кабыл алган.

Илгээртен эле аары чарбачылыгы күтүлгɵнүн археологиялык эстеликтер айгине кылат. Адам аарычылыкты кесип кылып, бал, мом менен соода жүргүзгɵн. Азыркы кезде аарычылык жолго коюлуп, бал челектерден бал, мом, прополис жыйноо таралган. Ошондуктан жапайы аарылардын уюгу анча деле кездешпейт. Бул тартиптүү, эстү жаныбарлар бал, момду жыйнап берсин деп, адам аларга ɵзгɵчɵ ылайыкталган жашоо шартын түзүп берген. Адам аарылардын жашоосуна кам кɵрүп, ар кандай кыйынчылыктар болбос үчүн жардам берип турат.

Эски бал челектен аарынын бир аз уюгу учуп жаӊы бал челек издɵɵгɵ умтулат. Бүт уюкташкандар энесинин (ханышанын) тегерегинде чогулат. Бал челекчи мурдатан даярдап койгон бал челегин коюп, учуп келген аарыларды жайгаштырат. Тез эле аарылар иштей баштайт. Аарылар бир-биринин артынан бал челектен учуп чыгып, айлана-чɵйрɵ менен таанышат, челектин ичин да изилдешет. Бул аракеттер уяда эне(матка) болгондо гана жүрɵт. Эгерде, кокусунан эне уюкка кирбей калса, алар ызылдап, баш аламан айланып, жоголгон энени таап алышат. Адамдын жардамы ошондо абдан керек. Бал челекчи ошол же башка матканы бал челекке салганга шашып, алардын бардыгын ордуна келтирүүгө шарт түзөт. Эӊ башында аарылар мом чɵнɵктɵрүн сала баштайт. Аарылар мурдагы жашаган уюктан, алгачкы кезде азык издебегендигин билгендей эле,болгон запастарды жеп тоюп алат. Анан алар ɵзүнүн денесинин сыртына момду чыгарат да жука мом чɵнɵктɵрүн сала баштайт. Алар бир-бирине жапырт жардам берип жумушту иштейт. Ɵзүлɵрүнүн буттары менен коӊшусунун денесинен момдун абдан жука жалбырактарын тазалапалып, аны чайнап, шилекейи менен аралаштырат да, эпке келгич материалды жаратып, текши уякчаны ( чɵнɵкчɵнү) пайда кылат. Ар бир аары ɵзүнчɵ эле материалды ташыгыч, архитектор жана ишчи. Мом уясын сала баштаганда узун, жапыз зигзаг сымал каптал чыгарылат, ага башка пластинка горизанталдык багытта жабыштырылып, түбүн пайда кылат. Бүткүл курулуш алты кырлуу призмалык клеткалардан түзүлүп, анын ар бир капталы математикалык жактан абдан туура кесилген. Ошентип, аарылар бир нече саат бирге иштешип, 10кв.см болгон жаӊы мом уясын салып таштап, тынбастан, убакыт кетирбей, жем издɵɵгɵ учат.

Ар бир аары, учаардан мурда, ошол жерди так эстеп калууга аракет кылат. Ошондуктан уча турган жерден лёткадан (андап арт жагы менен чыгат) чыгаардан мурда, лётканын астындагы тактайга отуруп, айланасына кɵӊүл буруп карайт.Кийин бир аз учуп кетип, бал челекти бир нече жолу айланып учуп, кайрадан летокко отурат. Андан кийин экинчи, үчүнчү жолу учат да , айлануу чөйрөсүн кеӊейтет.

Ошентип , аары өзүнүн жайгашкан жерин эстейт да, тезинен учуп кетип,кɵрүнбɵй калат. Азык издеп кеткен аары эки саатка чейин жоголот. Ал гүлдɵрдү, ак кайыӊдын, ийне жалбырактуу дарактардын, эгерде жакын жерде кант заводу жайгашса,( кɵп учурда ɵзүнүн ɵлүмүнɵ карай) ага да жетип барат. Татту суюктукка аябай тоюп алып, уча албай, айнектерге урулат, алы кетип, аягында жыгылып ɵлɵт.

Бал челекке аары абдан тоюп келет. Эӊ башында ал летоктун астына олтурат, кыйын жолдон кийин бир аз эс алат. Андан кийин акырын ичине кирип, алып келген азыктарынан бошойт. Ага башка ишчилер жардам берет. Алар ɵзүлɵрүнүн тили менен аары алып келген таттуу суюктукту жалайт, башкалары балдын таза , тунук тамчыларын бал кɵбүкчɵсүнɵн тандап алат. Гүлдɵрдүн чаӊчасын аары ɵзүнүн түктүү чеӊгелдери менен жыйнайт. Жыйналган чаӊчаны ɵзүнүн безчелери чыгарган майлуу маӊыз менен цементтеп, аны ɵзгɵчɵ себетчеге топтойт; чайырлуу заттар болсо аарыга курулуш материалы катары керек, андан аарылар прополисти жасап, ар кандай жылчык менен тешиктерди туюуктайт. Эгерде леток абдан чоӊ болсо, аны аарылар каптал жагынан кичирейте баштайт. Прополис аарылардын бардыгы биригип бɵтɵн нерселерди бал челектен жоготууга чыгара албай калганда, аны думбалап жаап койгонго керектелет. Аны уза дейт.

Мисалы, эски бал челектен кɵп учурда прополис (уза) менен капталган ɵлүп калган чычкан же куртту тапса болот. Ошентип аарылар прополистин жардамы менен абаны бузуучу чириткич процесстердин пайда болушун алдына алат экен.

Талаада ɵсүмдүктɵр гүлдɵп жаткан мезгилде аарылар тынбай иштей берет. Алар балдын запастарын чогултат, тынбай мом чɵнɵкчɵлɵрүн кура берет. Иштɵɵгɵ жɵндɵмдүү болгон аарылар кызмат кылат. Эркек аарылар бекер тамакты жеп жаткандыктан («жатып ичээр») керек эмес болуп, ишчи аарылар аларды кийин кууп жиберет. Күн ачык кезде түшкɵ жакын алар сыртка чыгып сейилдейт. Ошол кезде да «ханыша» ийинден учуп чыгып эркек аары менен катнашат. Андан кийин «ханыша» жумурткаларды туйт. Бир нече жылдын (4-5 жыл) ичинде 50-60 миӊге жакын жумуртка туйт. Жайында суткасына ал 2-2,5 миӊ жумуртка туйт. Уянын чоӊдугуна жана тамактануулуп сапатына жараша ишчи, «жатып ичээр» же матка аарылары ɵсүп чыгат.

Ханышанын жумуртка туушу ɵзгɵчɵ каада (церемония) менен жүрɵт. Матка (эне) ɵзүнɵ жакын келген бир нече ишчилер менен бирге мом чɵнɵкчɵлɵрүн кыдырып, бардыгы ордунда экендигин кɵрɵт. Ханышанын жан-жɵкɵрлɵрү аны колдоп, сылайт,жалайт, ага жакшы балды тандап келишет. Матка чɵнɵкчɵнүн капкагын ачып , ага мурда башы менен кирет да, андан бир эле тоголок жумурткасын туйт да, анан башка мом чɵнɵкчɵгɵ ошол аракетти жасайт. Ошол кезде ишчилер жумурткалардын жанына бир аз килкилдек суюктукту чыгарышат. Суюктуктун курамына бал, гүл чаӊчасы жана суу кирет. Ал чайналып иштелип чыккан нерсе. Андан кийин уянын капкакчасы жабылат. Тɵртүнчү күнү эле жумурткадан личинка пайда болот да, ал ошол эле мезгилде тамакты жей баштайт. Ишчи аарылар тынбай аларга тамак ташыйт. Ошентип, алты күндɵн кийин личинка чоӊоюп чоӊ, семиз болуп калат. Анда ишчилер уянын формасын бир аз ɵзгɵртɵт, каптаалд арынын бирин чоёт да, ичине карай ийет. Эгерде суук болуп калса, аарылар ɵзүнүн денеси менен личинканы жылытат. Личинка болсо жибек желе менен капталып, түлɵйт жана куколка( личинкадан кийинки түр ))кыймылдабастан жатат. Жумуртка салынгандан 21-чи күн болгондо чɵнɵкчɵнүн капкакчасы кɵтɵрүлүп, андан калыптанган ишчи аары жылып чыгат. Бошогон камера тазаланып, ал жаӊы жумуртка жайгашышына даярдалат. Чɵнɵкчɵдɵн чыккан жаш аары керилип, канатчаларын серпийт. Аны тегеректеген аарылар жаӊы пайда болгон аарыга сүйүнүп, жалайт, тамактандырат. Бирок бул камкордук кɵп убакытка созулбайт. Бир нече сааттан кийин жаш аары чындалып, башка аарылардай эле ишке киришет.

Бирок, кɵп учурда эки жаш аары биринчи жумада чɵнɵкчɵдɵ калып тиричилик кызматын аткарат. Аларда тажрыйба болбогондуктан, жолду таап кайра келе албай калышы мүмкүн[i].

Ошентип жай бою күндɵр ɵтɵ берет. Матка дагы эле жаӊы жумурткаларды сала берет; чɵнɵкчɵлɵрдɵ аарылардын саны тез эле ɵсɵ берет. Ɵзгɵчɵ жагымдуу шарт болгондо жаш бал челектен биринчи болуп аарылардын жаӊы уюгу учуп чыгат. Ишчи аарылар жана эне аары бир эле уядан чыгарылгандыгы биологиялык жактан абдан эле жакшы.Бирок ,анын бардыгы тамактануу шартына байланыштуу болот. Матка чыга турган чɵнɵкчɵ башкалардан ɵзгɵчɵ чоӊураак келет.

Азыркы кезде биология аарыларды жакшы изилдеген. Ишчи аарыда, «ханыша» аары да уруктанган жумурткадан, эркектери уруктанбаган жумурткадан чыгат экен. Ишчи аарылар менен жаш матканын ɵсүп ɵɵрчүшү тамактын сапатына байланыштуу болот. Келечекте болуучу «ханышаны» личинка кезинде эле аарылар жакшы багат. Башка аарыларга андай сапаттуу жана кɵп ɵлчɵмдɵгү тамак берилбейт экен.

Ошондуктан, кɵпчүлүк аарылар жетилип ɵспɵй чыгат, матка болсо кадимки ɵɵрчүп ɵскɵн ургаачыга айланат. Жайдан кийин күз келип, аарылар суукка чыкпай, кɵбүнчɵ уясында бекер эле бойдон жатышат. Уясында запастары кɵп болгондуктан, алар азыксыз калбайт.

Аарылардын уюкташкан тартипте болгону менен бирге, алардын ɵзүлɵрүнүн кылмышкерлери бар: алар аарыларга аралашып башка уяга кирип, алардын жемин уурдайт экен.

Ага каршы туруштук берүү үчүн аарылардын ɵзүнүн системасы иштелип чыккан. Летканын үстүнɵ аарылар күзɵтчүлɵрдү коёт, алар ар бир учуп келген аарыга кɵӊүл буруп карап, аны жыттап, ɵзүлɵрүнүкүн тааныйт. Эгерде башка аары келсе, аарылар тобу менен ал ууруга кол салып кууп кутулат экен. Бирок,тырышпаган ээлерден кыска эле мɵɵнɵттɵ аарынын мом уялары бүт бойдон уурдалат. Бул абал кɵп кездешкенинин себеби тɵмɵнкүдɵ болушу мүмкүн, бир-бирине жɵɵ болгон «ханыша» бир уячада жашап, андагы аарылар эки партияга бɵлүнɵт же болбосо, керек эмес эркектердин бардыгын ɵлтүрүшɵт. Ошол учурда уурулар болгон бал запастарын уурдап качышат.

Ар бир аарынын жашоо мɵɵнɵтү 6 жумадан ашпайт. Ошондуктан аарылырдын саны тез ɵспɵйт жана ал ɵсүү матканын кɵп талдай-тургандыгына жараша жүрɵт.

Суук түшɵɵрү менен аарылар кыштаганга камына баштайт. Аарычылар бал челектерди атайын жабык жайга киргизип коёт. Жапайы аарылар кышкы суукта уясындагы ар бир жылчык-тешиктерди бүтɵп, учуп чыгуучу тешикти(летокту) абдан кичирейтип бүтɵп таштап, бир-бирин жылытыш үчүн үймɵктɵшүп жатышат. Кышында челектин температурасы +8 градустан тɵмɵндɵбɵйт экен. Аарылар кышында суусаганда суу ичкенге бал челектен суу издеп учуп чыгат, себеби аларда суу запасы болбойт. Бал челектин ичиндеги абанын тазалыгына аарылар чоӊ кɵӊүл бурат. Кээде аарылар алар катарга туруп, канаттарынын кыймылдарын бир-бири менен шайкеш кылып тынымсыз күүлɵп желдетүү жүргүзɵт. Ошондо аба жүрүп,бал челектин атмосферасы тез тазаланат. Суук абдан катуу болгон кезде аарылыр кеймылсыз абалда болот. Башка күндɵрдɵ болсо тынбай аракеттенишет: бири чɵнɵкчɵнүн момунан тазаланып,балды ташыса,экинчиси аны оӊдойт, үчүнчүсү дагы башканы жасайт.

Февралдын орто ченинде матка жумуртка тууйт,бирок жаӊы тукум кышкы суукта ɵлɵт. Жазында күн ачык тийгенде аарылар бир-биринин артынан бал челектен учуп,үйүн желдетип,аны тазалайт .Алар ɵлгɵн аарыларды биригип чыгарып,бир аз аралыка жеткирип таштайт,чɵнɵкчɵлɵрдү ачып,запастарын сорттойт. Бул кезде матка аарынын эркегинин уячасына тɵлдɵйт .кийинчерээк 2-3 маткалык жумуртка тууйт . Жаш матка ɵсɵɵр кезде,анын уячасын аарылар тегерете топтошуп чыгарбай коёт. Камакка алынган матка ызылдайт ,ызы-чуу башка чɵнɵкчɵлɵрдɵн да чыга баштайт.

Аарылардын ичинде бир нече партиялар пайда болот. Эскилери мурдагы матканын тегерегинде болсо,жаштары жаӊылардын штатын түзүшɵт. Бул кезде эч кимиси уядан учпайт,ɵзүнчɵ дүүлүгүп,бир – бири менен касташат. Ага байланыштуу уячанын ичи ысып,кээ бир аарылар ага чыдабайт летоктун жанына чогулуп топтошот. Ошол кезде тажрыйбалуу бал челекчи аарылар уюгу менен чыгаарын билет. Жаш матка сыртка чыгып ,мурдагы матка менен кармашат. Аарылар тобу менен уядан учуп,матканы тегеректейт,эски матка жакын жерге учуп келип токтойт. Жаӊы ɵсүп чыккан аарылардын уюгу бал челекчи даярдаган бал челекке кирет да,мурдагыда айтылган жумуштарды жасай баштайт.

Бал челекчилердин байкоосу боюнча,бал челектен биринчи болуп картаӊ матка учат,анын ордуна жашы келет экен. Жаӊы маткалар болсо бал челектен да учуп чыгып ,алар улам-улам бир нече уюк болуп топтолуп учат экен. Бал челекте бир нече маткалык уя болот,эгерде матка жок болуп калса,аарылар жаӊы матканы иштетпей бага баштайт.

Тропика ɵлкɵлɵрүндɵ жапайы аарылардын бир нече түрү бар. Адам анча деле кыйнабайт алардын бал челегин табат экен. Мисалы, илгээрки Австралиядагы туземецтер жапайы аарылардын уясын табыш үчүн,бир аарыны кармап,анын бооруна куштун бир тал апакай жүнүн жабыштырып коюп учурат экен да, анын кайсы тарапка учканын аркасынан тез-тез чуркап билип, аарынын уясына жетип балды алчу экен. Мындай жапайы аарылардын уюгу кɵӊдɵйлүү жыгачтарда,аскалардын жылчыктарында кумурскалардын уяларында жайгашат.Азыркы кезде да адам аарынын мом уясын чыгарып алат.

Содержание книги:

Статьи и книги по теме: